Van 'Openbaar Kunstbezit in Vlaanderen' leer je vaak interessante dingen bij: onder andere dat er in de zestiende eeuw in Leuven en Brussel een beeldsnijdersfamilie actief was die werk van echte topkwaliteit leverde: Borman heette dat geslacht. Er was Jan I, die al op het einde van de 15de eeuw werkzaam was, zijn zoon Jan II die van Leuven naar Brussel verhuisde en die beschouwd wordt als 'de beste beeldsnijder', en zijn kinderen Pasquier (die ook 'Passier' genoemd wordt) en Maria. Van die mensen loopt in Museum M in Leuven op dit ogenblik een tentoonstelling die ik na mijn bezoek formidabel genoemd heb.
Herentals - het retabel van Crispinus en Crispinianus
Toch ga ik in Herentals beginnen, want in de Sint-Waldetrudiskerk aldaar bevindt zich een retabel van Pasquier; dat wil zeggen: meestal, nu staat het in Leuven op de tentoonstelling. 'Het retabel van Crispinus en Crispinianus' heet het. De vader van Pasquier wordt al de beste kunstenaar van zijn familie beschouwd, maar zijn zoon moet niet echt voor hem onderdoen, vind ik.
Crispinus en Crispinianus, zoals ze in het Latijn heten, waren twee broers uit een voornaam Romeins geslacht. Het waren ook christenen, en om aan de vervolging door keizer Diocletianus te ontsnappen vluchtten zij naar Gallië, naar Soissons (later nog bekend geworden door een vaas), waar zij hun geloof verkondigden en schoenen maakten voor de armen. Ze zijn dan ook de patroonheiligen van de schoenmakers, de leerlooiers en de orthopedisten. (Dat alles leert mij Wikipedia)
Passier Borman, Het retabel van Crispijn en Crispiniaan
Maar ze worden ook in Gallië opgespoord, gevangen en zwaar gefolterd. De eerste beproeving bestaat erin dat ze met schoenmakerspriemen onder hun nagels gestoken werden, zowel bij de vingers als de tenen, en dat doet zeer veel pijn: dat weet iedereen die ooit toevallig eens een splinter onder een vingernagel heeft gekregen! Dat wordt op het linkerluik van het retabel uitgebeeld: centraal de twee lijdende broers die gelaten hun foltering ondergaan, links de twee folteraars die meedogenloos en met onverdroten ijver hun taak verrichten, en rechts een aantal ramptoeristen. Links van achteren staat een soort magistraat toe te kijken of alles volgens de regels verloopt! Zeer levendig heeft Pasquier dat weergegeven: de wrede straf die uit een zieke Romeinse fantasie komt, hoeft verder geen tekening meer!
De eerste foltering: de schoenmakerspriemen
Dat doet allemaal best veel pijn, maar dood ga je daar nog niet van: dat kan dus beter. Ze worden vervolgens overgoten met kokend look - hoe overleef je dat? - en ze worden daarna in ijskoud water gegooid: Romeinen die een beetje sauna uitvinden. Die lui werd ongelooflijke wreedheid toegeschreven, maar de bedenker van dit verhaal had van verschrikkelijke verbeelding ook best veel pap gegeten. In deze scène giet een Romein een of andere vloeistof over de rechtse broer: ofwel is hij daar al verbrand van dat hete lood, ofwel krijgt het er nog een geut van het goedje wij. Hij kan zijn armen en handen niet meer ten hemel heffen, maar onder deze marteling gedraagt hij zich best dapper: hij moet goddelijke krachten hebben, dat kan niet anders.
De tweede foltering: een bad ijskoud water
Onthoofding betekent het einde van het lijden voor beide broers: de beul heft het zwaard dat hij met een krachtige zwaai op de nek van de laatste broer neer zal laten komen: er spreekt inderdaad nogal wat keihard geweld uit deze houwdegen! De eerste broer ligt daarnaast op de grond, helaas al onthoofd. De magistraat en de ramptoeristen zijn er ook weer: alles gebeeldhouwd zoals het hoort.
Finale foltering: de onthoofding
Natuurlijk gaat het altijd over stichtende onwaarschijnlijke verhalen die niet meer van deze tijd zijn, maar anderzijds is het wel zo dat Pasquier Borman ze met virtuositeit en bravoure vorm kon gegeven: juist daarom is al dat onwaarschijnlijks de moeite van het goed bekijken waard. Wat een kunstenaar moet die man geweest zijn! En al dat kunstigs hangt zomaar in Herentals!
