Turnhout, Begijnhof - Heilige Katharina, Frans II Francken

Op dit ogenblik loopt in het Begijnhof van Turnhout de tentoonstelling 'De andere verbeeld/Verbeeld gevaar'. Onderwerp is hoe 'de andere' door in dit geval katholieken uitgebeeld werd in schilderijen en beelden, en hoe die tezelfdertijd als vijanden en gevaar gezien werden. Bedreigingen werden waren 'de Turk', want moslim, 'de ketter', want afgedwaald van het rechte geloof, of erger nog ongelovig, 'de zwarte' want niet katholiek, en 'de jood', want moordenaar van Christus. In de Begijnhofkerk zie je een aantal 'reclamepanelen' die die uitbeeldingen laten zien, maar eerlijk gezegd, geslaagd en boeiend vind ik ze niet. Er is wel veel uitleg te lezen. Veel interessanter is een bijlage bij de expo: 'Beeldvorming in de religieuze kunst', met behoorlijk wat lezenswaardige teksten die je echter op de tentoonstelling moeilijk kunt verhapstukken.  Maar je moet beginnen in het Begijnhofmuseum, en dat bezit twee artefacten die echt de moeite waard zijn.

De Heilige Katharina, polychroom beeld uit de zestiende eeuw

Er is ten eerste een zestiende-eeuws beeld van de Heilige Catharina van Alexandrië, polychroom bovendien: authentiek zeg maar. Je kunt ernaast de uitleg lezen: haar rechterarm is ze in de loop der tijden kwijtgeraakt, maar in de ontbrekende rechterhand had ze ongetwijfeld het zwaard vast, symbool van haar onthoofding. Aan haar voeten ligt keizer Maxentius, die ze door haar onwrikbaar geloof onverwonnen heeft: zij is als maagdelijke martelares gestorven, haar overwinning is van spirituele aard. Naast hem ligt ook een wiel - dat kun je niet goed zien - waarmee ze gemarteld moest worden. Die Maxentius was een doortrapte sadist: hij liet vier houten raderen maken waaruit messen en stevige spijkers staken, zowat het systeem van 'the iron lady'. Daarvan draaiden er twee naar links, twee naar rechts, en daar moest Catharina dan tussen gaan staan, zodat ze volledig verhakkeld (eigenlijk 'verhakseld') zou worden en een wrede dood sterven. Maar er daalde een engel uit de hemel, hij veroorzaakte een storm en die vernielde de constructie: weg de marteling door de keizer bedacht! Die keert zich dan tot de oude, beproefde methode, en laat haar met het zwaard onthoofden.

Voordien had zij 's keizers vrouw tot het christendom bekeerd, die dan ook door haar man gedood wordt, en daarvoor nog de vijftig geleerdste en knapste koppen van het rijk, die haar in een debat moesten overtuigen haar sektarisch geloof te laten varen, en weer aan de oude goden te offeren, wat het enige was dat Maxentius wilde. Die vijftig vinden de dood op de brandstapel, maar hun lichamen komen redelijk ongeschonden uit het vuur: weer een wonder! De keizer wilde haar niet in zijn bed, hij was niet verliefd op haar, hij wilde gewoon van de nieuwe godsdienst niet weten of horen, want natuurlijk staatsgevaarlijk.

Catharina was ongewoon mooi, erg ontwikkeld ook: zij was opgeleid in de zeven vrije kunsten, kende wat er toen aan wetenschap te weten was: een uitzonderlijke jonge vrouw! En die wordt dan martelares: voorwaar zeer stichtelijk.

Ik haal mijn kennis uit het boek 'Het leven van de heilige Katherina van Alexandrië' een laat-middeleeuws handschrift uit Gouda, dat met de oorspronkelijke tekst en hertaling uitgegeven is in 2011. Daar staat ook in te lezen dat de Heilige Katharina ten gevolge van het Tweede Vaticaanse Concilie (1962-1965) van de Liturgische Kalender is geschrapt: weg Heilige Katharina. De verhalen over haar waren te ongeloofwaardig geworden , het hele verhaal is gefingeerd, en over de persoon van Katherina zelf kan niets bewezen worden, aldus de inleiding van het geciteerde boek. Wat Hoogstraten niet belet zijn hoofdkerk nog steeds aan haar te wijden.

En wat het beeld in deze tentoonstelling betreft: het is Maxentius aan Katharina's voeten die de heiden, de ongelovige verbeeldt.

Rogier van der Weyden, De Heilige Catharina, Kunsthistorisches Museum, Wenen

Van Frans Francken II hangt in het museum een niet zo groot schilderij: De bespotting van Christus door de joden. De man stamt uit een schildersgeslacht dat in de zestiende en zeventiende eeuw in Antwerpen erg actief was. Hij is de derde zoon van Jan I, die overigens van Herentals was. Dit is een schilderij uit het begin van de zeventiende eeuw: Christus heeft de bekende doornenkroon op, zijn handen zijn geboeid, als 'Koning der Joden' heeft hij een rietstengel vast die zijn  scepter moet verbeelden. Achter hem staan Romeinse soldaten, er is een Turk te zien, en natuurlijk joden, de moordenaars van Christus, met werkelijk lelijke, gemene en karikaturale gezichten. Ze bespotten en vernederen hem tot een nietswaardig persoon, maar hij zal nog verder in 'diepten van ellende' moeten afdalen. Merkwaardig vind ik het dat een werk van Jan Francken II, al is hij dan een 'pictor minor' zomaar in het Begijnhofmuseum van Turnhout hangt. Je weet soms niet wat je eigen stad aan kleine schatten bezit.

Frans Francken II, De bespotting van Christus door de joden'

Alleen al de Heilige Katharina en het werk van Francken maakten de voor mij verplaatsing naar het Begijnhof waard. Soms moet je van je eigen provinciestad warempel denken: 'Plus est en vous'. Mooi vind ik dat.