Berlijn: Prenzlauer Berg

Vanaf de Alexanderplatz is het ook niet zo ver naar Prenzlauer Berg, een arbeiderswijk waar de mensen in 'Hinterhöfe' woonden, en dat betekende leven met weinig comfort. Op de Käthe Kollwitz Platz, genoemd naar de beroemde kunstenares want ze heeft vijftig jaar aan dit plein gewoond, staat haar standbeeld: het is een werk van Gustav Seitz uit 1958, en is er in 1960 geplaatst. Het beeld heet eigenlijk 'Die Mutter', en is gemaakt naar een tekening van Kollwitz. Seitz heeft die moeder afgebeeld als iemand die veel meegemaakt heeft, en niet al te veel energie meer lijkt te hebben: zeer gelaten zit ze erbij. Prenslauer Berg lag in Oost-Berlijn, en natuurlijk wilde de communistische overheid haar voor haar antimilitaritische houding en als vertolkster van menselijke waarden en waardigheid eren. Vanaf 1933 behoorde Kollwitz overigens tot de 'entartete Künstler', en was ze als tekenares en beeldhouwster persona non grata. Maar haar werk blijft tot op de dag van vandaag indringend en indrukwekkend: natuurlijk is het standbeeld terecht, en ga je er naar kijken als je de kans hebt.

Op het plein kun je ook op een terrasje gaan zitten en een Duitse halve liter drinken: dat is de maat hier. Het is hier veel rustiger dan in de Stadtmitte, het doet deugd uit de drukte weg te zijn.

Gustav Seitz, Käthe Kollwitz, 1958

Nog in deze wijk, aan de Bernauerstrasse, bevindt zich de grote 'Gedenkstätte' voor de muur, een plaats van herinnering, bezinning en verzoening, zeg maar. 'Ein ganzes Gelände' een redelijk groot terrein is daaraan gewijd. Op zijgevels van huizen zijn taferelen van 13 augustus of vlak erna geschilderd: Oost-Berlijners die met pak en zak de straat oversteken naar het Westen: gevangenen blijven van het systeem dat ze al sinds 1949 kenden wilden ze niet.

De straat oversteken naar het vrije Westen

Het meest iconische beeld uit die tijd is wel dat van de toen 19-jarige 'Bereitschaftspolizist' Conrad Schumann die over de prikkeldraad springt en zo van de Russische sector in de Franse terechtkomt. Veel geluk heeft hem dat overigens niet gebracht: hij werd in de DDR als landverrader beschouwd, ook nog na de val van de Muur. Toen hij 56 jaar oud was, heeft hij alsnog zelfmoord gepleegd. De wereld, het leven is niet altijd even simpel.

Conrad Schumanns sprong naar de vrijheid, 15.8.61

Als het ergens koude oorlog was, dan zal het wel aan de muur geweest zijn, ook nog in het midden van de jaren '80. De Verzoeningskerk stond een beetje in de weg aan de Bernauerstrasse, maakte de zaak moeilijk te controleren, dus wat doet de leiding van de SED (Sozialistische Einheitspartei Deutschlands)? Ze laat die kerk gewoon ontploffen, 'na klar'. Het kruis brak natuurlijk van de toren, en arbeiders van het kerkhof hebben het dan clandestien bewaard tot na 1989. Op de Boetedag van 1995 werd het kruis aan de gemeente teruggegeven. Nu staat het op het terrein als aandenken aan nogal wat waanzin. Op de plaats van de verdwenen kerk staat nu een moderne Verzoeningsskapel'.

Beschadigd kruis van de Verzoeningskerk

Verzoening is een woord en begrip dat hier niet van de lucht is: het is ook de titel van een beeld van Josefina de Vasconcellos dat na de verwoestingen van de Tweede Wereldoorlog tot verzoening oproept. Een identiek beeld staat in de kathedraal van Coventry en in het Vredesmuseum in Hiroshima, nog twee plaatsen die zeer zwaar getroffen werden.

Josefina de Vasconcellos, Verzoening

Op het terrein stond ook een van de wachttorens  bij de muur: die uit 1967 werd in 1983 door een uitkijktoren van het zogenaamde type 'BT 9' vervangen, die dan weer in 1990 afgebroken werd. Nu staat op die plaats een monument dat in het Duits een 'Nachzeichnung eines Wachturms BT 9' genoemd wordt, in het Engels heet het 'representation', in het Nederlands zou ik het een evocatie noemen. Het zijn gewoon vier stalen pijlers die door hun hoogte wel de grimmigheid van muur en torens suggereren.

Nachzeichnung eines Wachturms BT 9

In de Bernauerstrasse zelf kun je nog een einde langs de oude muur lopen: uitnodigend is het niet.

Origineel deel van de muur

Ik had hetzelfde fenomeen al ervaren aan luchthaven Tempelhof, bij de tentoonstelling Berlin 33 - 45, en nu op deze Gedenkstätte: Berlijn schoffelt de zwarte bladzijden uit zijn toch recente geschiedenis niet onder de zoden, maar probeert er voor zichzelf lessen uit te trekken, en ze de mensen als lering en waarschuwing voor te houden. En er komt geen commercie aan te pas, zoals in de buurt van de Brandenburger Tor. Het blijft sereen, ingetogen. Ik kan dat erg appreciëren.