De spitstechnologie van toen is gelukkig bewaard gebleven: in het atelier kun je de oudste drukpersen ter wereld zien, de gevulde letterkasten en ander werkmateriaal dat de 16de-eeuwse drukkers gebruikten. Om toch wel eventjes van onder de indruk te zijn: via deze middelen kwamen de vruchten van de nieuwe renaissancedenkers de wereld in, en konden ze 'massaal' verspreid worden: de arbeidsintensieve handschriften uit de middeleeuwen hadden afgedaan! Je zou kunnen zeggen dat toen een eerste, kleinere 'Verlichting' ontstond.
Zestiende-eeuwse drukpers
Letterkast
Plantijn gaf de werken van de knapste koppen van zijn tijd uit: Justus Lipsius, Rembert Dodoens, Abraham Ortelius, Simon Stevin en Cornelis Kiliaan zijn namen die nu nog ontzag afdwingen. De meeste boeken, en ook handschriften zijn te vinden op de eerste verdieping, en dat staat volgende week op mijn programma, maar beneden kun je ook van een paar werken de reproductie doorbladeren. Bijvoorbeeld van een 'kruidenboek' van Mathias Lobelius, uit 1581. Voluit is de titel 'Cruydtboek oft beschryvinghe van allerleye ghewassen, kruyderen, hesteren ende gheboomten'. Het heeft minutieuze tekeningen van de planten, in kleur, en een goede beschrijving. Op de foto's heeft Lobelius het over lelie-narcissen, waarmee hij tulpen bedoelt. De tulp was nog maar onlangs uit Turkije in de Nederlanden ingevoerd: ze wordt ofwel in het Latijn 'tulipa' genoemd, of in het Nederlands van toen 'lelie-narcis'; ze hoort inderdaad tot de familie van de lelieachtigen. Boven de linkse tulp staat te lezen: 'Geel Tulipan oft Lelie-Narcisse met korten breede bladers ende orange canten'. De rechtse beschrijft hij als 'Lelie-Narcisse oft Tulipa orange vlammende met gele hoofden ende een open bloeme'. Onder de tekening noemt hij ze samenvattend 'Gespickelde Lelie-Narcisse'. Dit is wetenschap, in dit geval biologie, met name plantkunde, in zijn beginjaren.
Gespickelde Lelie-Narcisse
Dat neemt evenwel niet weg dat Plantin ook veel religieuze werken gedrukt heeft, waaronder een beroemde vijftalige bijbel. Een reproductie van een bijbel in het Latijn ligt ook ter inzage. Ik kom uit bij het begin van het evangelie van Johannes, waarvan het eerste vers allerwegen bekend is: 'In principio erat Verbum', 'In den beginne was het Woord' in het Nederlands. 'Verbum' of 'Logos' in het Grieks, het tegengestelde van 'mythos': het lijkt wel een filosofisch-wetenschappelijke benadering van het zijnde. En dan gaat hij verder: '... en het leven was het licht der mensen; en het licht schijnt in de duisternis en de duisternis heeft het niet gegrepen'. Tenminste: dat is de vertaling. Zo lees je toevallig iets meer dan de eerste verzen, en kom je door dat 'licht' dat door de duisternis niet verslagen kan worden, vanzelf bij de kern van de 'blijde boodschap'. Verstandige schrijver moet Johannes geweest zijn: je moet niet gelovig zijn om te beseffen dat over die tekst behoorlijk nagedacht is.
En dat Woord werd met tekening of afbeelding kracht bijgezet: uit een 'Missale Romanum' uit 1837 een spectaculaire gedrukte ets van Jezus' Verrijzenis, waarbij alle al dan niet toevallige getuigen weggeblazen worden door dit ongeziene en onbegrijpelijke Gods wonder. Ook nog na drie eeuwen was religieus drukwerk een zekere bron van in komsten.
Christus' opstanding uit de doden
Van een hele tijd vroeger ligt er een gregoriaans missaal: altijd leuk om zo'n boekdeel weer te zien als je zelf in je jeugd 10 jaar gregoriaans gezongen hebt. Ik lees: 'Rex noster adveniet Christus, quem Joannes praedicavit', wat komt uit een gezang voor de tweede zondag van de advent, zo'n twee weken voor Kerstmis. Het betekent dan ook 'Onze Koning Christus komt, wat Johannes voorspeld heeft'. Plantin was ook een uitmuntende muziekdrukker: gregoriaans uitgeven moet in de zestiende eeuw geen sinecure geweest, durf ik te denken. Zelfs in reproductie merk je dat het drukwerk van hoge kwaliteit is.
Rex noster adveniet Christus: jeugdherinnering
En zo stel je vast dat je je eigen katholieke verleden kunt oprakelen door wat een ondernemende drukker/humanist vier en een halve eeuw geleden gepubliceerd heeft: onverwacht, maar ook een interessante belevenis. Benieuwd wat de eerste verdieping met al haar handschriften en boeken zal opleveren. Misschien meer wetenschap en emancipatie? Ik weet het volgende week.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten