Adriaen Brouwer in Oudenaarde - 2 - Emoties en landschappen

Ondertussen heet deze tentoonstelling wel 'Adriaen Brouwer, Meester van emoties': het gaat over meer dan slampampende boeren en mannen die hun handen dan niet thuis kunnen houden. En ik haal er 'De rokers' nog eens bij, dat werk met het zelfportret; de scène speelt zich niet zo toevallig ook weer in een kroeg af. Typisch Brouwer is opnieuw de openstaande deur rechtsboven: daardoor komt een ietsje meer licht naar binnen, en tezelfdertijd zie je een wegwandelende man. Dat lijkt zowat het handelsmerk van de schilder te zijn. De centrale figuur in het schilderij is natuurlijk Brouwer zelf: hij kijkt met grote ogen en met mogelijk nog grotere open mond de toeschouwer recht in de ogen, verbaasd en geschrokken, alsof hij zich betrapt voelt terwijl hij Gods water over Gods land laat lopen. Brouwer is een grapjas: hij kan natuurlijk alleen maar kijken naar de schilder die hem vereeuwigt, die hij zelf is. Lachen met zichzelf, zelfspot heet dat. Schrikken zal hij ook nog wel meteen: de man achter hem, met zijn vinger op de mond, zal hem ongetwijfeld zo een of andere poets bakken, diens gezicht spreekt ook boekdelen.

De rokers: zelfspot en expressieve gezichten

Brouwer maakte ook emoties duidelijk door scènes uit het dagelijkse leven: hij laat een chirurgijn of een kwakzalver een rugoperatie uitvoeren, allicht zonder verdoving, waardoor het gezicht van de patiënt van pijn is doortrokken. Moeder de vrouw staat erop toe te zien of alles wel volgens de regels van de kunst verloopt, alsof zij ook kennis van zaken heeft. En dat 'alsof' geldt waarschijnlijk net zo goed voor de chirurgijn.

De rugoperatie/Het gevoel, ca. 1632/36, Städel Museum Frankfurt

Nog zo'n grappig tafereeltje is 'Onaangename vaderplicht/De reuk', waarbij een nieuwe man uit de 17de eeuw het kontje van zijn kindje schoonveegt, zijn gezicht afwendend, want alle geur wil hij natuurlijk niet in zijn neus. Achter hem staat zijn moeder of schoonmoeder te inspecteren of alles naar behoren gebeurt. Dit schilderij doet mij nog denken aan 'copieerlust des dagelijksen levens', waarmee de 19de-eeuwse schrijver Nicolaas Beets getypeerd werd. En voor een soort van realisme zorgt Brouwer hier toch wel.

Onaangename vaderplicht/De reuk, ca. 1630/32

Laat ik eindigen met een paar landschappen. Er is een zeer mooi 'Duinlandschap' uit 1636/38 te zien, uit de laatste jaren van zijn leven. Het doet me denken aan etsen van Rembrandt, die hij waarschijnlijk wel ontmoet heeft: Rembrandt had net als Rubens werken van Brouwer in zijn bezit. Twee menselijke figuren beklemtonen de weidsheid van de natuur: het duin rijst naast ze op, de zee ligt achter hen en het grootste deel van het schilderij is een bewolkte hemel.

Duinlandschap, 1636/38, Akademie der Bildenden Künste, Wenen

Het laatste is eerder donker, hoewel: 'Landschap bij maanlicht' speelt juist met licht en donker. Je ziet de maan boven een meer of de zee, daar vlak onder weerspiegeld natuurlijk. Vooral de nachtelijke sfeer wordt opgeroepen: van voren links staan drie mannen te praten, een eindje verder nog twee, rechts zorgen een hoeve en het gebladerte voor meer duisternis, de maan verlicht een deel van de hemel, en de rest is stemming, maar geen dreiging: daar zorgen de pratende mensen voor, het rustige weer en het scheepje dat even ongestoord op het meer dobbert: allemaal pais en vree is het.

Landschap bij maanlicht, ca. 1635/37, Staatliche Museen zu Berlin, Gemäldegalerie

Onder de foto's bij de teksten over Brouwer heb ik de plaatsen vermeld waar je nu zijn werken kunt vinden: in musea in Nederland en België, Duitsland, Zwitserland, Oostenrijk, de Verenigde Staten, op plaatsen die er toe doen. Het is dan ook bijzonder prachtig dat Oudenaarde 'zijn' schilder gerehabiliteerd heeft: meer dan 51.000 bezoekers heeft de tentoonstelling getrokken, las ik gisteren in de krant. Een groot en verdiend succes is dat. Proficiat daar!