dinsdag 18 december 2018

Adriaen Brouwer in Oudenaarde - 2 - Emoties en landschappen

Ondertussen heet deze tentoonstelling wel 'Adriaen Brouwer, Meester van emoties': het gaat over meer dan slampampende boeren en mannen die hun handen dan niet thuis kunnen houden. En ik haal er 'De rokers' nog eens bij, dat werk met het zelfportret; de scène speelt zich niet zo toevallig ook weer in een kroeg af. Typisch Brouwer is opnieuw de openstaande deur rechtsboven: daardoor komt een ietsje meer licht naar binnen, en tezelfdertijd zie je een wegwandelende man. Dat lijkt zowat het handelsmerk van de schilder te zijn. De centrale figuur in het schilderij is natuurlijk Brouwer zelf: hij kijkt met grote ogen en met mogelijk nog grotere open mond de toeschouwer recht in de ogen, verbaasd en geschrokken, alsof hij zich betrapt voelt terwijl hij Gods water over Gods land laat lopen. Brouwer is een grapjas: hij kan natuurlijk alleen maar kijken naar de schilder die hem vereeuwigt, die hij zelf is. Lachen met zichzelf, zelfspot heet dat. Schrikken zal hij ook nog wel meteen: de man achter hem, met zijn vinger op de mond, zal hem ongetwijfeld zo een of andere poets bakken, diens gezicht spreekt ook boekdelen.


De rokers: zelfspot en expressieve gezichten

Brouwer maakte ook emoties duidelijk door scènes uit het dagelijkse leven: hij laat een chirurgijn of een kwakzalver een rugoperatie uitvoeren, allicht zonder verdoving, waardoor het gezicht van de patiënt van pijn is doortrokken. Moeder de vrouw staat erop toe te zien of alles wel volgens de regels van de kunst verloopt, alsof zij ook kennis van zaken heeft. En dat 'alsof' geldt waarschijnlijk net zo goed voor de chirurgijn.


De rugoperatie/Het gevoel, ca. 1632/36, Städel Museum Frankfurt

Nog zo'n grappig tafereeltje is 'Onaangename vaderplicht/De reuk', waarbij een nieuwe man uit de 17de eeuw het kontje van zijn kindje schoonveegt, zijn gezicht afwendend, want alle geur wil hij natuurlijk niet in zijn neus. Achter hem staat zijn moeder of schoonmoeder te inspecteren of alles naar behoren gebeurt. Dit schilderij doet mij nog denken aan 'copieerlust des dagelijksen levens', waarmee de 19de-eeuwse schrijver Nicolaas Beets getypeerd werd. En voor een soort van realisme zorgt Brouwer hier toch wel.


Onaangename vaderplicht/De reuk, ca. 1630/32

Laat ik eindigen met een paar landschappen. Er is een zeer mooi 'Duinlandschap' uit 1636/38 te zien, uit de laatste jaren van zijn leven. Het doet me denken aan etsen van Rembrandt, die hij waarschijnlijk wel ontmoet heeft: Rembrandt had net als Rubens werken van Brouwer in zijn bezit. Twee menselijke figuren beklemtonen de weidsheid van de natuur: het duin rijst naast ze op, de zee ligt achter hen en het grootste deel van het schilderij is een bewolkte hemel.


Duinlandschap, 1636/38, Akademie der Bildenden Künste, Wenen

Het laatste is eerder donker, hoewel: 'Landschap bij maanlicht' speelt juist met licht en donker. Je ziet de maan boven een meer of de zee, daar vlak onder weerspiegeld natuurlijk. Vooral de nachtelijke sfeer wordt opgeroepen: van voren links staan drie mannen te praten, een eindje verder nog twee, rechts zorgen een hoeve en het gebladerte voor meer duisternis, de maan verlicht een deel van de hemel, en de rest is stemming, maar geen dreiging: daar zorgen de pratende mensen voor, het rustige weer en het scheepje dat even ongestoord op het meer dobbert: allemaal pais en vree is het.


Landschap bij maanlicht, ca. 1635/37, Staatliche Museen zu Berlin, Gemäldegalerie

Onder de foto's bij de teksten over Brouwer heb ik de plaatsen vermeld waar je nu zijn werken kunt vinden: in musea in Nederland en België, Duitsland, Zwitserland, Oostenrijk, de Verenigde Staten, op plaatsen die er toe doen. Het is dan ook bijzonder prachtig dat Oudenaarde 'zijn' schilder gerehabiliteerd heeft: meer dan 51.000 bezoekers heeft de tentoonstelling getrokken, las ik gisteren in de krant. Een groot en verdiend succes is dat. Proficiat daar!

maandag 17 december 2018

Adriaen Brouwer in Oudenaarde - 1 - Feesten en drinken

Nog net op tijd - op de voorlaatste zondag - heb ik de tentoonstelling 'Adriaen Brouwer, Meester van emoties' gezien. In zijn geboortestad was dat, in het stadhuis van Oudenaarde, gebouw dat tegenwoordig helemaal museum is. Bij het begin van ons bezoek - ik was er met een vriend - rond half twee, was er best wat volk, maar het was te doen, zoals men dan zegt. Anderhalf uur later, toen we naar buiten gingen, was het echt druk druk druk, met nog een rij aanschuivende mensen: die wisten ook dat het het voorlaatste weekend was, en die wilden zoals wij de kans niet laten schieten. En gelijk hadden ze, en wij ook: het is een prachtige tentoonstelling. 54 kunstwerken zijn er te bewonderen, schilderijen, tekeningen, prenten, niet alleen van Brouwer zelf, maar ook van Rubens en Rembrandt en van andere tijdgenoten. De tentoonstellingsruimte was niet zo groot, dus zeer goed gevuld, en in een veel grotere zaal was deze expositie nog indrukwekkend(er) geweest.

Brouwer (1603/04-1638) ken ik al heel lang: heb ik hem voor het eerst ontmoet in de cursussen van professor De Maeyer op het eind van de jaren zestig, heb ik hem voor het eerst echt goed gezien in het Rijksmuseum in de jaren zeventig, dat weet ik niet meer. 'Adriaen Brouwer' de 'roman' van Felix Timmermans heb ik toentertijd ook gelezen, ik vond die zelfs goed, maar bij herlezing een maand of twee geleden ben ik tot de vaststelling gekomen dat mijn evaluatie van dat schrijfsel totaal veranderd is. Maar mijn oordeel over de schilder helemaal niet.

Timmermans schrijft een zeer geromantiseerde levensloop van Brouwer, met veel dromerij erin, ongeveer 'zoals het niet heeft kunnen zijn'. Rubens wordt zijn hete hoogmoed verweten, hij wordt neergezet als een medewerker van het regime van de Spaanse Habsburgers, om het woord collaborateur niet te gebruiken, maar in de buurt van Timmermans is dat een nogal beladen term. De grote barokschilder had wel 17 werken van Brouwer in zijn bezit: ze waardeerden elkaar echt. Pieter Paul heeft Adriaen ook eens uit de gevangenis in Antwerpen gehaald - waarvoor hij vastzat, weten we niet. En nadat Brouwer in armoe was gestorven (doodsoorzaak onbekend) en in een armengraf was begraven, hebben een aantal kunstenaars, waaronder weer Rubens, hem laten opgraven en hem een waardig graf gegeven in de Karmelietenkerk in Antwerpen. Timmermans is degene die Brouwer zijn imago van schilder/drinkebroer heeft bezorgd: onterecht en zeer dom was dat. Dat beeld behoeft zeer veel nuancering, wat deze tentoonstelling ten overvloede bewijst.

Dat neemt ondertussen wel niet weg dat veel van Brouwers taferelen te maken hebben met feesten en drinken, en zich in kroegen en in de volkse sfeer afspelen: zonder twijfel heeft hij dat milieu zeer goed gekend. 'Het slachtfeest' is daar een voorbeeld van: wat er geslacht is, weet ik niet zeker, misschien liggen twee eenden op de tafel in het midden. Maar dat is niet zo belangrijk: waar het om gaat zijn de mensen en de wanorde, zo een beetje stijl 'een huishouden van Jan Steen'. Rechts achteraan staat een deur open: iemand verlaat het feest al, of moet dringend naar het toilet. Naast die man staat een behoorlijk corpulente kerel die er ook niet meer zo fris uitziet. Op de voorgrond slaapt een derde op een ton zijn roes al uit: het begin van het feest hebben we dan al lang gemist. De poes op de voorgrond lijkt ook te slapen. De vrouw aan de linkerkant zet de kruik net zo goed aan haar lippen, en links van haar zie je een tweede kruik, al leeg waarschijnlijk, want het deksel staat open. Onder de stoel ligt een omgevallen stoop: heel netjes is het er niet meer. Midden achteraan kijkt een man de schilder kennelijk nog nuchter aan, en zijn vrouw ziet er ook nog fatsoenlijk uit. Een ode aan Bacchus? Een waarschuwing tegen de zonde van overdaad en overmaat? Wat leuk is: het duurt een tijdje eer je dit schilderij gelezen hebt, een amusement op zichzelf is dat.



Het slachtfeest, ca. 1625-26, Staatliches Museum, Schwerin

'Feestvierende boeren' is nog levendiger dan 'Het slachtfeest': iedereen is in beweging: de vedelaar links, de vrouw rechts voor hem die een drinkebroer bijschenkt, mannen die in de algemene vreugde hun handen opsteken, ontspannen hun benen uitsteken, rechts iemand die zijn handen niet kan thuishouden, waardoor de papkom van de schoot van de belaagde vrouw glijdt, tot ontsteltenis van het kind dat zijn maaltijd ziet verdwijnen: er gebeurt wel wat bij die boeren. Tezelfdertijd is dit natuurlijk een belangrijke zonde die uitgebeeld wordt: overmaat en gulzigheid, meer bepaald drankzucht! Moralistisch wil Brouwer ook wel eens zijn, naar de mode van de tijd, maar hij heeft er al schilderend zijn plezier mee gehad, dat is duidelijk te merken.


Feestvierende boeren, ca. 1624/26, Kunsthaus Zürich

'De rokers' is van een tiental jaren later, ca. 1636, uit Brouwers tweede Antwerpse periode. Dit schilderij toont het enige zelfportret van de kunstenaar: hij is de man helemaal van voren. Hij heft de kruik, de vriend achter hem heeft een pijp vast, die rechts van hem heeft een mooie witte kraag en draagt zwarte kleren: een teken van welstand. Ook de anderen op dit rokersportret zijn uitgedost in kledij van betere snit en kwaliteit dan de boeren die we voordien gezien hebben: Brouwer schilderde wel mensen 'van lager allooi', maar dat was hij zelf niet. Hoe het komt dat hij in armoede gestorven is, dat weten we niet: veel over zijn levensloop is niet bekend. Maar hij slaagt er hier wel in zich als een vrolijke Frans voor te stellen.


De rokers, ca. 1636, Metropolitan Museum of Art, New York

Een werk dat mij zeer aanspreekt is 'Oude man in een kroeg': die is op zijn stoel voor de kachel in slaap gesukkeld, zijn bierkruik naast zich. Hij is of was niet zomaar iemand: ook hij draagt zwart, en op zijn grijze hoofd staat een zwarte hoed, niet een of andere floddermuts. Maar zijn jas is versleten, vuil en afgedragen, het zwart is op plaatsen grijs geworden: de man is ooit in beteren doen geweest, hij is een illustratie van het gezegde 'bier na wijn is venijn', helaas. Tegen de muur achter hem probeert een man een meid te versieren, en die twee worden dan weer in de gaten gehouden door een kerel die door een raam komt piepen. Ook weer een moraal van Brouwer: moet je eens zien waar drankzucht toe leidt! En de twee flirters worden ook betrapt: sociale controle is er waar je ze niet verwacht!



Oude man in een kroeg, Koninklijk Museum voor Schone Kunsten, Antwerpen

Vol leven zitten de schilderijen van Brouwer, maar die heeft nog andere pijlen op zijn boog!