Na een aantal jaren ben ik nog eens in het Red Star Line Museum geweest: wat me opviel was dat het een heel andere opmaak en ordening had gekregen dan dat aantal jaren geleden. En dat het vooral een leesmuseum is, niet vooral, maar toch grotendeels. En eigenlijk hou ik daar niet van: ik ga naar musea om schilderijen te zien, of beeldhouwwerken, maar geen overvloed aan teksten. Toch hangt er hier en daar en af en toe een grafisch werk, wat ik dan weer fijn vind.
Het eerste dat ik de moeite vind, is een affiche uit 1902 voor de Red Star Line van Henri Cassiers: hij heeft er overigens meer voor die maatschappij gemaakt, veel van hun schepen onder andere. Op deze plaat is ook zo'n transatlantieker te zien, centraal, maar eerder op de achtergrond. Op de voorgrond staan vijf Zeeuwen aandachtig te kijken naar wat daar voorbij vaart, een schip op weg naar de moderne tijd, naar Amerika. Dat contrasteert natuurlijk heel duidelijk met de vijf mensen die de reis naar de toekomst van anderen aan de noordoever van de Westerschelde gade staan te slaan, in traditionele Zeeuwse klederdracht natuurlijk. Het jongetje links heeft zijn spel in de zandbak gestaakt om zijn ogen ook de kost te geven, terwijl hij een zeilscheepje in zijn rechterhand houdt, geen concurrentie voor de oceaanstomer. Het meisje trekt aan moeders rokken, om te vragen: ' Mammie, wat is dat voor een grote boot? En waar vaart die naartoe?' Weten kinderen veel, en de drie volwassen vrouwen mogelijk even veel. Prachtig werk is dat van Cassiers: op Wikipedia lees ik dat hij vooral werd aangetrokken door de klederdracht van Zeeland, dat niet zo ver is van zijn geboortestad Antwerpen. De kunstenaar heeft geleefd van 1858 tot 1944.
Een tijdgenoot van Cassiers, ook een Antwerpenaar, maar dan een
schilder, was Louis van Engelen (1857-1940): ik moet eerlijk zeggen dat
ik nooit van de man gehoord had, hoewel hij toch niet eender wie geweest kan zijn. Hij schildert de 'Belgische landverhuizers, een best imposant
doek: het meet 258 bij 395 cm. Er bestaan kleinere schilderijtjes, denk
ik dan. Rechts en centraal wandelen de landverhuizers over de Nassaubrug op het Eilandje in de richting van hun schip, terwijl de mensen die hier blijven links en uiterst rechts staan toe te kijken. Het gebouw in de achtergrond is het Oosters Huis dat in 1893 afgebrand is, zoals mijn computer mij vertelt. Het is een grijs doek, met wat licht van achteren, vrolijk is de sfeer niet. En dat kan ook niet: de migranten laten hebben en houden en hun land achter, en lopen naar een onbekende en onzekere toekomst: 'de toekomst lacht ons toe' zullen die mensen niet gedacht hebben. Wel gehoopt allicht
Louis van Engelen, Belgische landverhuizers, 1890
Een andere 'Landverhuizers' is van de hand van Eugène Laermans (1864-1940): het betreft hier een drieluik uit 1896, met afmetingen 159 x 420 cm. Een plaatje naast het werk vermeldt: olieverf op doek, gemaroufleerd op paneel.
Dan moet je natuurlijk gaan zoeken wat 'maroufleren' betekent. 'Marouflage is het plakken van een textiele drager op een onbuigzaam oppervlak, bijvoorbeeld canvas op een houten paneel. Deze verouderde techniek is meestal onomkeerbaar, en wordt daarom niet meer toegepast.'
Van zo'n groot drieluik kan ik alleen het middelste deel in mijn fototoestel krijgen, maar ook dat alleen is indrukwekkend. Laermans schildert geen herkenbare achtergrond: boven de hoofden van de migranten stroomt een rivier, en daarachter zie je de kerktoren van een onbekend dorp, een streepje opklaring en dan weer grijze wolken, die als symbool meegaan met dit soort van gebeuren. Hij haalt er zo alle anekdotiek uit: dit schilderij kan voor alle tijden gelden. Aan de kop van de stoet kijken de mensen nog een laatste keer naar de plaats die ze verlaten hebben, je ziet verder weinig uitgewerkte gezichten, maar vooral veel petten en bij de vrouwen mutsen. Dit schilderij doet mij nogal spontaan en onvermijdelijk denken aan de vluchtingenstromen uit 2015, toen Angela Merkel met veel vertrouwen verklaarde 'Wir schaffen das', wat wil zeggen 'Dat komen we we te boven, dat lossen we wel op', maar ze er onmiddellijk van beschuldigd werd een uitnodiging naar heel de ontheemde wereld uitgestuurd te hebben, quod non.
Overigens is Laermans, die een gekend en erkend kunstenaar was, in zijn latere jaren compleet vergeten, en hij is in 1940 vereenzaamd gestorven: helaas 'sic transit gloria mundi'!
Eugène Laermans, Landverhuizers, olieverf op doek, gemaroufleerd, 1896
Twee werken nog, ook van een kunstenaar die vergeten was, maar die de laatste decennia een terechte heropleving heeft gekend: Eugeen van Mieghem. Hij woonde op het Eilandje, heeft het leven aan en in de haven herhaaldelijk als onderwerp behandeld. Eentje ervan heet 'Vreemden', en is een redelijk donker werk. Je ziet drommen mensen inschepen op twee oceaanstomers, en tussen die vaartuigen komt op de achtergrond de toren van de kathedraal piepen. Hoogstwaarschijnlijk waren die mensen in Antwerpen al vreemden - velen kwamen uit Oost-Europa - en op hun plaats van bestemming hadden ze die status natuurlijk ook. En de overtocht in derde klasse was allesbehalve en pretje, die hadden ook nog te verhapstukken! Je moet er wat voor over hebben om elders een nieuw leven te kunnen beginnen, maar miljoenen heeft dat niet tegengehouden.
Eugeen van Mieghem, Vreemden
Het laatste werk is van een andere aard: een eenvoudig koppel wandelt langs de Schelde, hun zondagse ontspanning mogelijk: het kleine geluk van de gewone Antwerpenaar. Schepen op de achtergrond natuurlijk, en ook weer de toren van de kathedraal, voor Van Mieghem het geliefde waarmerk van zijn stad.
Langs de Schelde
Als we naar buiten gaan, passeren de de Museum Shop, en daar koop ik het boekje 'Het Red Star Line Museum, Antwerpen': voor € 12,50 heb je dat. En al de teksten die in het museum te zien waren, staan daar ook in. Toen ik het thuis aan het lezen was, dacht ik meermaals: 'Maar dat heb ik toch al gelezen!' In het museum zelf natuurlijk! Een aanrader: veel informatie, veel foto's, veel tekst, interessante verhalen. Voor het geld moet je het niet laten!
