Brussel, Mechelen en Antwerpen waren in het hertogdom Brabant belangrijke steden waar retabels vervaardigd werden, en die waren toen voor de gelovigen ook echt nodig: de allermeesten waren ongeletterd, en die retabels vertelden verhalen uit het Oude of Nieuwe Testament, of ze beeldden de passie van Christus uit, zijn leven, of dat van Maria, of van een belangrijke heilige. Een belangrijk didactisch element waren die retabels, en vaak ook zeer kunstig gemaakt door bekwame 'beeldsnijders', zoals die mensen genoemd werden.
Een retabel dat van dat alles niet dadelijk blijk geeft, is het 'Apostelretabel': het is een witstenen kunstwerk uit de tweede helft van de 14de eeuw, en mogelijk het oudste artefact in deze kerk. Ik zou het nog een 'proto-retabel' willen noemen: door zijn vorm lijkt het aan het begin te staan van de retabelkunst, die haar hoogtepunt beleefde op het einde van de 15de en het begin van de 16de eeuw. Je ziet zeven gotische portalen, met in het midden natuurlijk Jezus aan zijn kruis, geflankeerd door zijn moeder en Johannes, zijn lievelingsleerling. Links en rechts telkens 6 apostelen met een kenmerkend attribuut. Links van Maria staat Petrus met de sleutel van de hemel in zijn handen, en naast hem Paulus met een zwaard. Nu is zoals wij weten Paulus nooit apostel geweest: hij was een felle bestrijder van het christendom - hij was een Farizeeër en heette Saulus - tot hij onderweg naar Damascus van zijn paard gebliksemd werd, tot andere inzichten kwam en een felle en fanatieke voorvechter en verspreider van dat nieuwe geloof werd. De term 'paulinische christendom' klinkt menigeen vertrouwd in de oren. Waarom is Paulus in deze groep dan binnengesmokkeld? Heel simpel: hij vervangt Judas, de verrader, want die mocht natuurlijk niet mee op de foto. Dit is een voorbeeld van herschrijving van de hier 'gewijde geschiedenis' zoals dat vroeger in de Sovjet Unie gebeurde, dit is geschiedschrijving op communistische wijze, veranderen als het de vertellende instantie beter uitkomt: 'niets nieuws onder de zon' ook niet als die zon nog rond de aarde draaide en de aarde het centrum van het heelal was. Galileo Galilei kan daar ook nog leuke verhalen over vertellen.
Het Apostelretabel (tweede helft 14de eeuw)
De uitwerking van de figuren is heel sober gehouden: in feite zijn het halfverheven beeldhouwwerkjes, en de attributen van de apostelen moeten erop wijzen dat zij maar zeer gewone mensen waren. De versiering is tot een minimum beperkt: roosjes boven de spitsbogen en onder de apostelen. We zijn hier nog ver van de retabels van rond het jaar 1500.
Van rechts naar links: Petrus, Paulus, Bartholomeus met mes, Thomas met winkelhaak, Matthias met bijl, Simon met zaag
De 'Vlaamse Meester in Situ' waarvoor je de kerk wordt binnengelokt, is de beeldhouwer van het Sint-Dimpnaretabel, maar helaas is die kunstenaar onbekend. We doen het dan maar met het kunstwerk zelf: zeker is wel dat het in de kerk geplaatst werd in 1556, dat is redelijk kort voor de beeldenstorm. Het werk is 6,50 meter breed, en tot aan de top van het kruis 7 meter hoog: dat is geen klein prutswerk! De 9 taferelen van onderen, samen dus die 6,5 meter, vertellen het hele verhaal van Dimpna, en daar net boven, in de gotische kapelletjes zie je minder belangrijke aanvullingen op het verhaal. Vlak onder het kruis wordt Dimpna door engelen naar de hemel gedragen.
Dit werk is een van de beste voorbeelden van retabelkunst op zijn best: drie lagen heeft het, het is bovendien voor een retabel zeer groot, de talrijke figuurtjes maken het zeer levendig, het is een lust voor het oog. De gelovigen van eeuwen geleden zullen er zeker ook door getroffen geweest zijn, kan ik me voorstellen!
Sint-Dimpnaretabel, 1556
Het verhaal vertelt dat Dimpna voor haar vader vlucht, van Ierland naar het continent: de man wou met haar trouwen na het overlijden van zijn vrouw, die natuurlijk haar moeder was: incest op niveau? Daar wil de gelovige niet van weten! Een schip komt aan in de haven van Antwerpen, Dimpna zit centraal. Rechts van die scène zie je hovelingen aan de koning mededelen dat ze Dimpna ontdekt hebben: in Westerlo hadden ze in een winkel betaald met dezelfde vreemde munt als de prinses, die daar eerder al was geweest! Die verhalen zijn soms zo vreselijk charmant! Maar dat blijft niet zo: een plaatje verder worden Dimpna en Gerebernus, haar biechtvader, onthoofd! Hier wordt het vreselijk verschrikkelijk, maar we weten al dat zij in de hemel zal worden opgenomen: eind goed, al goed!
Het is een sensationele vertelling, stichtend voor geest en hart en nieren, maar bijzonder levendig weergegeven. Een sprookje voor de 16de-eeuwse katholiek, zou ik nog zeggen.
Links aankomst in Antwerpen, rechts onthoofding van Dimpna en Gerebernus
Ten slotte nog een passieretabel uit de periode 1490-1500. Boven zie je geopende luiken: op het rechtse smeken Christus en Maria om erbarmen voor de zondige mensheid, op het linkerluik zie je (niet zeer duidelijk) God als Rechter. Gebeeldhouwd is links de geseling van Christus, en rechts wordt hij naar zijn graf gedragen.
Ten slotte: nog een passieretabel, uit de periode 1490-1500.
Het centrale tafereel is natuurlijk de kruisdood: Christus tussen de twee moordenaars. Met een lange lans steekt de Romeinse soldaat Longinus hem in zijn rechterzij. Er is heel wat volk te hoop gelopen, er is veel belangstelling, wat de dramatiek van het gebeuren alleen maar vergroot. Alleszins meester-beeldhouwers hebben hier aan gewerkt, maar psychologisch waren die ook een beetje daar, als je het mij vraagt.
De kruisdood en de ontzette toeschouwers
Leer ik een paar dagen geleden dat in de hoofdkerk van Herentals een retabel te bezichtigen is van Jan II Borman, de beste beeldsnijder van allemaal, zoals hij in zijn tijd genoemd werd. Daar trek ik voor 30 september ook nog naartoe, want daarna zijn 'Vlaamse Meesters in Situ' geschiedenis. En zoals men in het Duits zegt: 'Herentals ist immer eine Reise wert'. Welaan dan!
Geen opmerkingen:
Een reactie posten