Sicilë - dag 2: Erice

We proberen een zinvol programma samen te stellen, maar dat valt niet echt mee. Niet dat er geen mogelijkheden zijn, die zijn legio, maar onderhandelingen over de prijzen van het vervoer vallen niet echt mee: zo wordt een afgesproken bedrag voor heel de groep, met name € 28, bij ons mogelijk toehappen plots € 28 per persoon, en dat scheelt natuurlijk een slok op de borrel. In feite scheelt dat een hele fles borrels, en zoveel geestrijk vocht willen we niet investeren. Maar we slagen er toch in ons voor € 12 naar Erice te laten transporteren, inclusief de tocht met de kabelbaan. 'Funicolare' noemen ze dat hier. Helmut Lotti heeft daar ooit nog eens een liedje over gezongen, meen ik: de pret kan dus niet meer op.

Erice is een stadje - in vroegere tijden belangrijker dan Trapani - waarvan de oorsprongen teruggaan tot een eind in het eerste millennium voor Christus: Carthagers, Grieken, Romeinen en Normandiërs hebben hier de dienst uitgemaakt. Die Normandiërs heten hier 'Normanni', maar ze komen wel degelijk uit Normandië, waar ze in 911 als Noormannen binnengevallen waren, en niet uit Scandinavië. De plaats ligt als een arendsnest boven op de gelijknamige berg, die ook 'La Montagna del Signore' genoemd wordt. Verder dan 'il Duomo' (de dom) of 'la Matrice' (de moederkerk) ben ik niet geraakt: rolstoel duwen is daarboven geen sinecure, en zelf rondlopen lijkt toch ook te zwaar. Maar de Matrice heb ik met de nodige aandacht bekeken: ik kan geen fatsoenlijke kerk voorbijgaan zonder dat ik geprobeerd ze min of meer grondig in me op te nemen. Het is niet dadelijk een bedwelmend mooi gebouw, maar het wordt gotisch genoemd, en dat is in Italië zonder meer al een, merkwaardigheid. Italië lijkt mij vaak van de Romaanse stijl gelijk op die van de renaissance overgestapt te zijn. En het is ook geen gotisch gebouw zoals in Noord-Frankrijk of bij ons. Veel minder versiering en tierlantijntjes, het ziet er iets robuuster en simpeler uit. Toch is met de bouw van de kerk pas begonnen in 1314, toen de gotiek bij ons toch al verder stond: we zitten hier aan de uiterste rand van Europa, en de Normandiërs zullen mogelijk de nieuwe stijl hier geïntroduceerd hebben. Mogelijk zeg ik, want het was Federico II  van Aragon, een Spanjaard, die het gebouw deed oprichten. Hij was het ook die de ' torre di vendetta' al in 1312 liet bouwen, en deze 'toren van de wraak' was dus een soort van donjon.

Erice: la Matrice

Dat de bouwheren ook nog met de Romaanse stijl in hun hoofd zaten, kun je zien aan het portiek. Boven de kerkdeur is een abstracte, geometrische versiering aangebracht: beelden van heiligen of apostelen, taferelen uit het evangelie ter stichting van de gelovigen zijn er totaal niet. Die geometrische versiering wijst op de zeer hoge ouderdom van het kunstwerk, op de overgang van Romaans en gotiek in dit geval. Een gids noemt de bouwstijl 'gotico-chiaromontano', en daarmee wordt volgens mij de gotiek uit die streek bedoeld. Het moet zoiets zijn als bij ons de Onze-Lieve-Vrouwekerk van Aarschot: dat is een voorbeeld van 'Demergotiek'.

Eerder eenvoudig portiek

In de kerk kun je je ogen volop de kost geven: na een instorting in het midden van de negentiende eeuw werd de kerk vrij snel gerestaureerd, maar een groot deel vann het oorspronkelijke interieur ging daarbij verloren. De versiering van de gewelven is op het eerste gezicht indrukwekkend, maar als je je foto's van dichterbij bekijkt, stel je vast dat het om een neo-gotiek gaat die niet helemaal voldoet.

Gotischer dan gotisch: te druk

In het hoogkoor is nog wel een origineel kunstwerk te bewonderen: een groot marmeren retabel dat de Heilige Maagd met Kind voorstelt, te midden van engelen en heiligen. Het werk komt uit 1531: houten retabels kun je genoeg zien, maar een marmeren is een zeldzaamheid.

Marmeren retabel uit 1531

Twee schilderijen trekken ook mijn aandacht: een 'Madonna met Kind' uit het einde van de vijftiende eeuw waarop de twee gouden kronen het geheel domineren en waar verder nogal opvallend met goud wordt omgesprongen. Het doet me - ten onrechte? - aan iconen denken, maar een bijna authentieke icoon zie ik aan de overzijde: veel nederiger is de voorstelling. De Moeder Gods houdt liefdevol haar kind in haar amen, maar kijkt de toeschouwer heel droevig aan, alsof ze wil zeggen: 'Ik ben wel de moeder van de Heiland, de redder van de wereld, maar ik weet ook dat ik hem op zijn 33ste af zal moeten geven.' Die uitdrukking vind je overigens op veel Griekse iconen terug. Mooi is ook dat je de Grieks-orthodoxe beeldtaal hier wel kunt zien, wat bij ons niet het geval is. Na het Oosters Schisma in 1054 zijn iconen bij ons compleet in onbruik geraakt, terwijl de traditie in Zuid-Europa langer heeft doorgewerkt.

Domenico Gagani (toegeschreven): Madonna met Kind

Icoon in authentieke Griekse traditie

Helaas is dit geen icoon uit lang verleden tijden: het is een werk uit 2008, van een kunstenaar die S. Messina heet, dat 'Madonna della Tenerezza' heet, 'De tedere Madonna' met andere woorden. Wat ik over beeldtaal en uitdrukking van gevoelens geschreven heb, blijft wel gelden, maar dit is geen spoor van een vroegere traditie, het is een opnieuw aanknopen ermee. En ik blijf het even mooi vinden.