Moeilijkheid is natuurlijk dat er bijn mijn weten geen geschreven teksten in het 'Turnawts' bestaan. IK krijfg en boek in mijn handen: Stefaan Top, Op verhaal komen, Sagen uit de provincie Antwerpen, uitg. Davidsfonds, 2007. Het staat vol verhaaltjes, ook uit de Kempen, ook uit Turnhout en omliggende dorpen, alleen die staan allemaal in het Nederlands. Dus heb ik er een aantal naar het Turnhouts vertaald. De zinsbouw is in feite geen probleem, maar met de woordenschat is dat al wat anders. In ons dialect ken ik geen woord voor 'buurvrouw', wat overigens een mooi beschaafd woord is. Dat wordt dan 'di van neffen os''. 'Iemand toespreken' bestaat evenmin in mijn moedertaal: dat wordt 'klappen over', 'et emmen over'. Zo wordt me erg duidelijk dat op dat gebied een dialect wel echt arm is. Zo'n vertaaloefening is metterdaad een pleidooi voor Algemeen Nederlands.
En dan de spelling: die moet zo fonetisch mogelijk zijn, maar voor alle klanken bestaan natuurlijk geen lettertekens. Een 'vrouw' wordt heel gemakkelijk een 'vraaw', en ' 's nachts' zonder meer 'snaachs', maar zo simpel is het niet altijd. 'Lopen' in 't Turnhouts? Ik heb ten slotte beslist voor 'loeëpe' als spelling die et best de uitspraak benadert. De korte 'eu' is ook een probleem: ik heb gekozen voor een soort van 'Duitse' spelling: o- umlaut zoals in 'fördern', en dan krijg je bijvoorbeeld 'vör' en dör' voor 'voor' en door'. Maar het blijft een hoogst persoonlijke spelling, en er zijn waarschijnlijk andere mogelijkheden.
Hoe dan ook, ik heb een aantal van die verhaaltjes in 't 'Turnawts' omgezet. Als je ze leest, lijkt het wel een soort van Scandinavisch, maar toehoorders verstonden ze zonder meer. De 'sagen' gaan meestal over dwaallichtjes, duivels heksen, onverklaarbare fenomenen die de meest fantastische vertellingen opleveren, ongelooflijk en nu ongeloofwaardig. De bronnen ervan waren zeer oude mensen die het hadden over zaken van voor de Eerste Wereldoorlog of van nog uit een eind in de negentiende eeuw, toen de Kempen niet veel meer was dan zand en bossen, en oud Kastels (bij)geloof. Bovendien konden tamelijk weinig mensen in die tijden lezen of schrijven. In mijn eigen familie, in de rechts lijn, was de eerste die dat kon mijn overgrootvader, en die is geboren rond 1860. De Kempen, Turnhout incluis, was toen een arme streek, in alle betekenissen van het woord.
In Turnhout praten we een variant van het Brabants
Ter lering en vermaak: drie voorbeelden van vertelsels in het Turnhouts:
39 Onbekengde vraaw doe ne vengt snaachs verlore loeëpe
De vaoder van os mô, da was den belleman van de stad en van de notöres. Vruger dejje ze veul verkoeëpe aon tfeld. Ier oep Paopenbrugge was da toen nog allemaol bos, op e ketier va hier zaot al in de bosse.
Vôvô kwam zoeë is van ne verkoeëp trug nör ooës en et wir al donker toen ie dör tbos ging. Toen kwam ie daor een vraaw tege, en die zej: 'Michiel, gaode gè nör ooës?' 'Jao, zej vôvô, en toen zej ze: ' Agge da mèr goe wet.' Zoeë zej ze da. En ik liep en ik liep, zej vôvô, en ik von nieveraans nog de weg, en ik kende di bosse daor toch choed genog. Toen gingek ligge - twas in de zomer - en ik viel in slaop. En toen ak smorges wakker wir, zat daor vör maai e voggeltsje in nen boeëm te flooëte. En da foggeltsje vloog weg en toen docht ik: ik sal da foggeltsje mèr vollege. En zoeë kwammek trug oep de gujje weg.
Verteld door Gielen T., arbeider, 88 jaar, Turnhout
154 Di van neffen os is een eks
Toenak nog jonk was, wooënde wölli aon de Lemmekezoek in Turnawt. To wooënde neffen os en da was e kaoi vremmes. Me klaai zusterke ee taor erd van afgezing. To aoi daor de kaoi aand over laote valle. En os mô muzze kinneke kooëpe, en dan wir di ok ziek. Ze lag oep een oepkaomerke, ja, ier waast tvengsterke en daor was den trap, en toen was To bè os mô.
Iemaand ooët tpaopeströtje is dan nör de paoters gelooëpe. Nege daoge ging dieë paoter v'rbaai os deur en dan las dieë, want menieër, wölli zèn ieël kattelieke mengse. En toen kreeg maai zusterke e schappelierke en dad ing ie rongd örren als.
Toen To wèr is bè os mô was, zej m'n brurke: 'Gefta schappelierke is ier.' En a stak da ongder den dörpel van dad oepkaomerke. To vulde da en ze begos te schelle en lewaat te maoke, zoeë stakser aanden oep, sè. Toen pakte m'n brurke da schappelierke weg en To vloog de kaomer ooët zongder de trappe te raoke. Booëte ee se lank stön schelle vör tvengster en toen zejjekik: 'To, in Godsnaom, schetterooët. En noeët emme ze nog truggezing. En laoter is se mè 'r doochter in de Gaastestraot gön woeëne.
Verteld door Liza L., huishoudstr, 90 jaar, Turnhout
320 E mèèske daanst metten duvel in de kesnaacht
Deez èècht gebeurd. Kweet ni zjust of da bè vertellingeskes te pas komt. Ieën di in törp mè nen duvel gedaanst aoi. Twas mè ne kesnaacht. Di doochter was in de stad gön diene en daor koste ze tooës gène weg mèr mej. En di zej: 'Ksèn eweg, kchön daanse. Mèr örre vô zej: 'Gaai bleft tooës, mè Kesmis gaode gè ni daanse.' Mèr di doochter zej: 'Ksèn eweg, ksèn eweg, en ik sal daanse, al muttek metten duvel daanse.' En ze ging nör Turnawt. En ne schoëne menieër kwammmer aole, en ze daanste d'rmej en ze vulde ditte en ze zag z'n oeëge en ze zag dattet den duvel was en zaai weg. Da was de betovergroeëtmoeder van een vriengdin va maai, mèr dieë naom gönnek naa ni noeme.
Dadis èècht gebeurd. Dadis èècht waor gebeurd.
Verteld door Jef V., arbeider , 76 jaar Vorselaar
Een kennis uit het publiek wil me dat elders nog eens laten voorlezen: het heeft sommigen dus wel aangesproken. Zich uit nostalgie laten onderdompelen in vroeger, in zaken die steeds meer verdwijnen, daar houden de mensen van. Alleen zou er dan een opname van gemaakt moeten worden: niet voor mijn stem of eigen eer en glorie, maar omdat er zo een heel klein stukje erfdeel bewaard kan worden. Denk ik dan.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten