Käth Kollwitz: Saatfrüchte, zaaigoed

Het gaat natuurlijk in deze tentoonstelling niet in de eerste plaats om Käthe Kollwitz, de kunstenares, maar om wat ze gecreëerd heeft, de boodschap die ze ermee wilde brengen: wat de expo 'Saatfrüchte' noemt, zaaigoed dat later vrucht zal dragen, als alles goed gaat. Dat zijn haar werken die ze, geïnspireerd door de Eerste Wereldoorlog, gemaakt heeft. Ze drukt uit rouw, miserie en ellende, hongersnood, pijn en lijden, verdriet en wanhoop. En zij wist waarover ze het had: ze had haar oudste zoon al in oktober 1914 verloren, hij sneuvelde toen in de buurt van Diksmuide.

Een thema dat vaak bij haar terugkeert, is het ouderschap, zeer bekend door 'Het treurende ouderpaar' op  het Soldatenfriedhof in Vladslo. Eer dat voltooid en geplaatst was, zijn we al 1932, maar al kort na Peters dood vatte ze het idee op om voor hem en monument op te richten. Het is tenslotte een monument geworden voor alle gesneuvelden, niet alleen voor haar zoon. 

De eerste houtsnede die ik hier zie, heet 'Die Eltern', uit 1922, en spreekt voor zich: vader en moeder zijn in elkaar en in elkaars verdriet gedoken, overmand en sprakeloos.

Die Eltern, 1921, vroeg in 1922, houtsnede

'Die Witwe' komt uit dezelfde serie 'Oorlog. Natuurlijk is het altijd smartelijk als je weduwe wordt, zeker als je man gesneuveld is, want net degene op wie je het eerst appel doet om je leed en pijn te delen is er niet meer. Deze vrouw is bovendien in verwachting van zijn kind: ze zal het alleen ter wereld moeten brengen, en voor de opvoeding staat ze ook alleen, in oorlogstijd! Wat mij ook treft, is hoe sterk het zwart in deze twee houtsneden werkt!

Die Witwe, 1921, vroeg in 1922, houtsnede

Käthe Kollwitz was vrouw en moeder: het is dus niet ongewoon dat die mensen in oorlogstijd haar aandacht krijgen. Waar moeten de kinderen heen als ten alle kant geschoten en gebombardeerd wordt: onder moeders vleugels, in de armen van moeder, terwijl die eigenlijk ook niet meer hebben dan hun warm lijf om de kleinsten bescherming en troost te bieden. Dat het niet erg efficiënt is, zal duidelijk zijn. Moeders zullen altijd het leven beschermen, zij trekken niet ten oorlog zoals vaders! Daarom ook zullen we altijd moeders nodig hebben!

Moeders, 1919, potlood steendruk

Een indringend beeldje is haar 'Pietà': hier geen Maria die Christus in zijn volle lengte op haar schoot houdt, maar een zittende vrouw, helemaal in haar kleren gehuld, met haar zoon tussen haar benen. Ze houdt zijn hoofd rechtop, want dat kan de gesneuvelde niet meer, en bewijst hem zo haar eer en liefde. En de rest is onmetelijk verdriet! Overigens is dit beeld gemaakt toen de Tweede Wereldoorlog al zeer dreigend was.

Pietà, 1937-38, brons

Een drama vind je in 'Brood!' Twee kleine kinderen smeken met alle macht hun moeder om brood, terwijl ze dat duidelijk niet heeft. Het meisje kan alleen maar bijna bedelend en vol honger naar omhoog kijken, naar moeder, van wie de redding moet komen, maar helaas. De jongen, die al wat groter is en meer kracht heeft, trekt haar als het ware de kleren van het lijf, terwijl de moeder zijn mond dicht houdt om zelf niet gebeten te worden. Hopeloze honger, armoe en lijden in een eenvoudig beeld: zeer sterk vind ik het.

Brood!, 1924, definitieve versie

Maar er wordt ook betoogd: Käthe Kollwitz heeft ook de tijd van Karl Liebknecht en Rosa Luxemburg meegemaakt, en de tijd van de Weimarrepubliek, die niet werkte. Een klein ventje zit op de schouder van zijn vader, tussen allemaal, behalve een, scanderende mannen: nieuwe tijden willen zij, en die kwamen er ook, maar niet in de vorm die zij zich gedacht of gewild hadden. De putsch in München was al verleden, en in 1931 was de NSDAP al prominent aanwezig, en een sterke kracht in de naoorlogse Duitse politiek: 1933 was niet meer veraf.

Demonstration I, 1931

Nie wieder Krieg

Tot slot: een affiche uit 1924: 'Nooit meer oorlog'. Dat is er helaas niet van gekomen, maar dat zal niet aan Käthe Kollwitz gelegen hebben: in de loop van de Eerste Wereldoorlog is zij een overtuigde pacifiste geworden, zij heeft voortdurend voor de oorlog en zijn gevolgen gewaarschuwd. Zij wist waarover ze het had. Ze heeft het einde van de Tweede Wereldoorlog ook niet meer beleefd: veertien dagen voor de overgave en het einde van de vijandelijkheden is ze gestorven. Haar werk is daarentegen springlevend: haar 'Saatfrüchte', haar 'zaaigoed' heeft wel degelijk vrucht gedragen!