De Pont (Tilburg) - Bill Viola: The Greeting

De Pont is een museum voor moderne kunst in Tilburg: vlakbij dus, maar ik was er nog nooit geweest. Berlinde de Bruyckere heeft er eens een grote tentoonstelling gehad, met haar eigenzinnige  beelden van paarden, en er zijn andere belangrijke dingen te zien geweest, maar de informatie van over de grens stroomt moeilijk door, in beide richtingen overigens. Maar Ulrike, mijn lieve buurvrouw van bij Italiaans, heeft het manco ongedaan gemaakt: ze heeft mij uitgenodigd om eens naar De Pont te gaan. Het is een belevenis van eerste orde geworden. Ik vertel het in geuren en kleuren, maar eerst maak ik een belangrijk ommetje, dat zowat tweeduizend jaar geleden begint..

Maria krijgt van de engel Gabriël de boodschap dat zij de moeder Gods zal worden en dat ze het kind Jezus zal noemen. De engel vertelt er haar meteen bij dat haar nicht Elisabeth ook zwanger is van een zoon. 'Het is al de zesde maand voor haar, die onvruchtbaar heette.' Lucas (I : 39-45) vertelt dan dat Maria Elisabeth gaat bezoeken:

39 Maria dan maakte zich op in die dagen en reisde met spoed naar het bergland, naar een stad van Juda. 40 En zij ging het huis van Zacharias binnen en groette Elisabet. 41 En toen Maria de groet van Maria hoorde, geschiedde het, dat het kind opsprong in haar schoot, en Elisabet werd vervuld met de heilige Geest. 42 En zij riep uit met luider stem en sprak: Gezegend zijt gij onder de vrouwen en gezegend is de vrucht van uw schoot. 43 En waaraan heb ik het te danken, dat de moeder mijns Heren tot mij komt? 44 Want zie, toen het geluid van uw groet in mijn oren klonk, sprong het kind van vreugde op in mijn schoot. 45 En zalig is zij, die geloofd heeft, want wat vanwege de Here tot haar gezegd is, zal volbracht worden.

Die gebeurtenis wordt een geliefkoosd onderwerp in de Italiaanse schilderkunst van de renaissance. Bekend is 'La visitazione' van Jacopo da Pontormo. Van die man had ik eigenlijk nog nooit gehoord, hoewel ik zijn naam verscheidene keren gelezen had in 'Eenoog' van Leen Huet. Maar blijven hangen was hij niet echt, de naam Pontormo. Hij blijkt een Italiaanse maniërist uit de eerste helft van de zestiende eeuw geweest te zijn, en is pas vorige opnieuw ontdekt en wordt nu naar waarde geschat.

Jacopo da Pontormo: La visitazione

Mijn ommetje begon dus tweeduizend jaar geleden, ik had een belangrijke pitstop 1500 jaar verder, en uiteindelijk kom ik waar ik nu ben: in 2010, of preciezer nog in 1995, want dat is het jaar waarin De Pont 'The Greeting' van Bill Viola verworven heeft, zoals dat dan heet. Dat is 's mans bewerking en versie van 'La Visitazione'. Het is geen schilderij meer, maar een videofilm die op normale snelheid 45 seconden zou duren: Viola maakt er echter een schouwspel van 10 minuten van. Pure slow motion dus, maar zonder jacht op kicks, special effects of andere high tech toestanden. De vertraging concentreert zich alleen op de sensatie in de oorspronkelijke betekenis van het woord, op het gevoelen, op de beleving, wat het tot een zeer aparte belevenis maakt. Je bekijkt de video in een niet zo grote donkere zaal; alleen tegen de achterwand daarvan staat een stenen bank, je zit op de juiste afstand van het werk, en er staan geen mensen in de weg, zodat die setting een intieme sfeer oproept.

De gebeurtenis speelt zich af in een soort van tijdloos decor dat nog aan een Italiaanse piazza doet denken. Voorbij die piazza zie je een smalle straat met hoge huizen, zoals je die effectief in oude centra van Italiaanse stadjes kunt zien. Maar precieze datering en lokalisering blijven onmogelijk. Ook het geluid blijft onbestemd: je hoort geen dialoog, en zeker geen herkenbare taal. Het geheel krijgt zo iets mysterieus.

In het begin zie je twee vrouwen die een vriendschappelijk babbeltje staan: de ene ziet er iets ouder uit - dat is Elisabeth die duidelijk zwanger is - de andere, die ook een baby blijkt te dragen - is behoorlijk jonger. Dan komt van links de zwangere Maria aangelopen die allerhartelijkst haar familielid begroet. Tijdens dat warme en tedere contact wordt de jonge onbekende vrouw eventjes buitenspel gezet: omdat zij niet een bepaald iemand is, zal ik haar de vrouwelijke Elckerlijc noemen. Na een korte poos betrekken Maria en Elisabeth haar weer in het gesprek en zo worden ze weer de drie-eenheid van het leven.

De drie-eenheid van het leven

Ook de kleding werkt mee aan de tijdloosheid en de universaliteit van het tafereel: de vrouwelijke Elckerlijc draagt het soort blauw dat je eerder bij Maria zou verwachten, Maria is in het oranjerood, Elisabeth steekt in tinten van beige, bruin en groen. De jurken van de vrouwen bewegen en waaien heel de tijd in de wind, en geven zo ook leven aan het onderwerp. De sandalen van Maria en Elisabeth doen dan weer erg Romeins aan.

Natuurlijk is de kijker zich bewust van de Bijbelse herkomst van de anekdote, maar Viola overstijgt dat helemaal. Het gaat hem duidelijk niet om een of ander religieuze boodschap, hij toont een soort van intimiteit die volgens mij alleen vrouwen kunnen ervaren, een opperste staat van tederheid, vreugde en geluk waar mannen in feite geen toegang toe hebben: die kunnen alleen met enige empathie het gezamenlijke geluk van de vrouwen benaderen. Verwarmend is ook de samenhorigheid tussen de drie vrouwen die van het scherm straalt. Hier wordt een zeer hoge graad van menselijk gevoelen zichtbaar gemaakt. Zeer bijzonder en pakkend is dat.

De begroeting

'The Greeting' is het eerste kunstwerk dat je in De Pont kunt zien: ik was er zo vol van dat Ulrike en ik ons voor het verlaten van het museum nog eens op 10 minuten begroeting getrakteerd hebben. Als ik haar vertel wat het werk in mij allemaal losmaakt en naar boven brengt, schieten de tranen mij in de stem en de ogen: letterlijk zeer ontroerend was het. En ik was erg blij dat Ulrike erbij was: zij is ook een vrouw natuurlijk, en vrouwen verstaan zoiets beter, denk ik dan maar. Het was alles bij elkaar een belevenis die ik niet licht zal vergeten. In Tilburg, vlak over de grens. Prachtig is het. Toch?