Retrospectieve Marc Chagall in Brussel - II

Chagall had het niet alleen over zijn eigen grote geluk. Een interessant werk is 'Kruisiging in het geel' uit 1942. Als Jood had hij zeer veel belangstelling voor de bijbel: het Oude Testament schildert de geschiedenis van het Joodse volk en zijn verhouding tot Jahweh, en de man uit wie het christendom geboren is, Jezus Christus, is ook een Jood. In het schilderij zien we een gekruisigde Christus met en aantal Joodse attributen: in plaats van een traditionele lendendoek draagt hij een talliet, de gebedssjaal van de gelovigen in de synagoge. Voor zijn  rechterarm is de Thora te zien. Onderaan staat de wereld in brand: een groot schip gaat naar de haaien, drenkelingen proberen zich allicht vruchteloos te redden, centraal is er een soort vlucht naar Egypte: een moeder vlucht met haar kind weg uit het brandende dorp op de achtergrond. Een man probeert met een ladder de verbinding te maken tussen de lijdende wereld en de hemel, waar een engel de kaars van de verlichting vasthoudt en op de sjofar speelt, een Joods ritueel instrument. Het is duidelijk dat dit doek beladen is met een zware betekenis: Christus als verbinder tussen joden- en christendom, ook als symbool van het lijden van het hele Joodse volk. Het is een werk dat verdraagzaamheid en samenleven van verschillende geloofsopvattingen propageert, plus het geloof dat het wereldse lijden in de hemel, het paradijs opgelost zal worden in vrede en geluk. Tenslotte, ondanks alle verschrikkelijkheden en gruwel van de oorlog wint het optimisme het bij Chagall uiteindelijk toch.

De gele kruisiging, 1942, olieverf op linnen, 140 x101 cm

In 'De val van de engel', een werk waarChagall in verschillende perioden aan gewerkt heeft en dat ten slotte pas na de Tweede Wereldoorlog en de Shoah voltooid werd, zien we de ondergang van de wereld, weergegeven in een allegorie. De vallende engel in agressief rood staat voor het straffende vuur van God. Een aantal motieven uit de 'Kruisiging in het geel' gebruikt de schilder hier ook: de Joodse Christus, een moeder die haar kind beschermt, een rabbijn die de thora in veiligheid tracht te brengen, een geel dier dat als troost viool speelt, daarnaast een kleine wandelende Jood, de verlichtende kaars, een neerstortende klok (het einde der tijden), zon en maan die tezelfdertijd aan de bijna zwarte hemel staan: dit is de totale ondergang van de wereld, het definitieve vergaan in een beeld samengebald. Maar er blijft altijd de brandende kaars.

De val van de engel, 1923-33-47, olieverf op linnen, 147,5 x 188,5 cm

'De kruisiging in het geel' als 'De val van de engel' zijn twee indrukwekkende werken, met zeer veel inhoud, in de rijke vormen- en symbolentaal van Chagall, en met prachtige kleuren. Alleen van die twee al word je stil.

Wanneer de wereld weer rustiger geworden is, komt Chagall weer tot zijn  positieve en optimistische zelf. Voor de plafondschildering in de Opéra Garnier in Parijs maakt hij in 1963 een aantal studies, die ook op de tentoonstelling te zien zijn, zodat je de genese van dat het eindontwerp mooi kunt volgen en zien groeien. De schildering zelf is pas in 1964 aangebracht, op verzoek en in opdracht van de Franse minister van cultuur, André Malraux.In de grote cirkel zie je een aantal Parijse gebouwen: de Arc de Triomphe met daarachter de Place de la Concorde, het operagebouw, de Eiffeltoren en ernaast de kerk van de Madeleine: het is een verheerlijking van de stad die zijn echte thuis was geworden. Verder zijn er een aantal balletten, dansers en danseressen, Door de lucht zwevende engelen die bloemenruikers voor zich uitdragen, een verliefd paartje, weer een engel die blaast op de sjofar, een engel die een viool bespeelt, dieren die met kleinere instrumenten musiceren, het volledige idoom van de schilder passeert de revue, het is een uitbundige ode aan de muziek! vreugde en vrolijkheid alom: je kunt er niet onbewogen onder blijven: wat een kunstenaar!

Definitieve studie voor de plafondschildering van de Opéra Garnier in Parijs, 1963, gouache op papier, gekleefd op doek, 141 x 141 cm

Het jongste werk dat ik er gezien heb is de 'Don Quichot' uit 1974: Chagall is dan
87 jaar oud. Wat een energie moet die man tot op zeer hoge leeftijd gehad hebben. De Spaanse ridder zit te paard pal in het midden van het schilderij, rechts boven hem komen een aantal betogers aangerend, in het rood en met de obligate rode vlag, rechts onder hem, in het blauw zit een schilder (Chagall dus) een vrouwelijk naakt op het doek vast te leggen (dat zou dan Bella zijn, zijn eerste vrouw en liefde), er staan een aantal mensen toe te kijken, onder wie zijn ouders, net achter Bella, een vrouw lijkt hem een bloemenruiker aan te bieden, en dat tafereel speelt zich af boven een stadje dat niet anders kan zijn  dan Vitebsk. Eronder staat nog een verliefd paartje, en aan de linkerkant staat een geïmproviseerd orkest te spelen, er is ook een koor te herkennen, een moeder met kind: tussen twee groepen met tegengestelde levensopvatting staat dan Chagall te paard, alsof hij die twee in vrede met elkaar wil verbinden. Want die Don Quichot, dat is natuurlijk de schilder zelf, die zijn ideaal najaagt. En zo zag de kunstenaar zichzelf ook.

Bijna alle elementen uit zijn rijke oeuvre zijn in dit werk aanwezig: het lijkt op hoge leeftijd zijn testament geschilderd te hebben, zijn boodschap voor de mensheid een laatste keer duidelijk hebben willen maken, en daarbij ook nog een prachtige synthese van zijn werk en kunst afgeleverd te hebben. Een groot kunstenaar en een zeer lucide man was Chagall: ik kan er alleen maar veel bewondering voor hebben. Zijn vrolijkheid en optimisme hadden zeer zeker een vast en ernstig fundament.

Don Quichot, 1974, olieverf op doek, 195 x 130 cm

Ten slotte nog twee doeken waarin bloemen weer prominent aanwezig zijn: 'het rode circus' (1956-60) en 'Bloemenruiker en  geliefden' (1965). In 'Het rode circus' kijk je in het midden weer op een bonte ruiker, onderaan weer een verliefd paar, en voor de rest is het schilderij gevuld met circusartiesten allerhande en toeschouwers. Je ziet trapezekunstenaars, een ballerina, een violist, een fluit spelende clown, een blauwe vogel: heel de levendige wereld van het circus toont de schilder. Chagall zag het leven ook wel eens als een circus, in de goed en slechte betekenis.

Het rode circus, 1956-60, olieverf op doek, 130,5 x 97,5 cm

En om helemaal af te sluiten een gigantische, kleurrijke bloemenruiker met links onderaan twee geliefden, een fruitschaal op de tafel, en links een orkest dat vrolijk staat te musiceren ter ere van de twee geliefden, en onder weer een andere evocatie van Vitebsk, de geboortestad van Chagall. Het kan wel zijn dat hij Parijs als zijn thuis zag, en Frankrijk als zijn tweede vaderland, Rusland en zijn oorsprong is nooit ver weg.

De bloemenruiker en de geliefden, 1965, olieverf opdoek, 51 x 66 cm

'Marc Chagall Retrospectieve 1908-1985' is een prachtige, niet te missen tentoonstelling, waarin je heel de carrière van de man ziet voorbijtrekken, waarin je een vrij volledig beeld krijgt van deze kunstenaar, zijn taal, zijn vormen, zijn kleuren, zijn liefde voor zijn vrouwen, wat hem bezighield tijdens oorlog en Shoah. Maar vooral zie je een onverwoestbaar positief ingestelde mens, die veel vreugde gekend heeft (maar ook leed genoeg, als Jood en weduwnaar) en die die vreugde wist te delen met de mensen. Heel, heel goed!