Zoutleeuw, Sint-Leonarduskerk - Retabels

Zoals ik al schreef: met de bouw van de Sint-Leonarduskerk werd al in 1231 begonnen, en dan vraag je je af: 'Zo'n grote kerk in zo'n kleine gemeente, hoe komt die daar?' Zoutleeuw heeft dus andere tijden gekend, het is niet altijd het ingeslapen stadje van tegenwoordig geweest. Het was een binnenhaven aan de Kleine Gete, en het had een verbinding over water met Antwerpen. Tot in 'Leeuw' werd het belangrijke zout het binnenland ingevoerd, wat voor handel en weelde zorgde. Bovendien was er een levendige lakenindustrie, die in de 15de eeuw in verval geraakte door de concurrentie met laken uit Engeland. De Gete werd dan ook nog eens bevaarbaar tot Tienen, in 1525 was dat, en toen was het gedaan met de bloei van Zoutleeuw, dat langzamerhand een soort van Schone Slaapster werd. In 1538 werd nog wel het nieuwe stadhuis ingehuldigd, een gebouw van Rombout II Keldermans, niet de kleinste architect toentertijd. Maar de nieuwe trots van het burgerlijk bestuur was eigenlijk niet meer dan 'keeping up appearances'. Op de foto van de kaart van de stad en omgeving (16de eeuw) kun je een heuse omwalling zien, en links ook een citadel: Zoutleeuw is in het hertogdom Brabant zeker zeer belangrijk geweest. Het heeft zelfs een Franse naam: die luidt 'Léau': het ligt niet ver van de taalgrens, maar het duidt ook op het belang van de plaats. Een Sint-Leonarduskerk met deze afmetingen is dus volkomen verklaarbaar en logisch, voor de middeleeuwer gewoon normaal.

Kaart van Zoutleeuw en omgeving, 16de eeuw, voor het verval

Dat er in deze kerk zoveel uit de middeleeuwen en de laatgotische tijd bewaard is gebleven, komt doordat de Beeldenstorm Zoutleeuw gewoon heeft overgeslagen: er was anders wel wat kapot te slaan als je ziet wat er uit die tijd en daarvoor nu nog staat. Het geeft je wel een idee van wat er in andere talrijke rijke kerken in die tijd vernield is. Ook de Franse Revolutie en bezetting had geen interesse voor Sint-Leonardus, en door die gelukkige toevalligheden komt het dat je er kunt bewonderen wat in andere belangrijke kerken verdwenen is.

Als je eens meer dan een paar retabels bij elkaar wil zien, uit het einde van de 15de, het begin van de 16de eeuw, een adres: Sint-Leonardus in Zoutleeuw. En die kunnen diverse onderwerpen hebben: het leven van de Heilige Anna, de moeder van Maria, het leven van de Heilige Leonardus, natuurlijk!, een Passieretabel: aan inspiratie geen gebrek!

Het Sint-Annaretabel heeft natuurlijk een religieus onderwerp, maar de stijl is volop renaissance, het komt uit 1565, dat is dus vlak voor de beeldenstorm. Zes taferelen uit het leven van Anna toont dit retabel, van 1 (links boven) tot 6 (rechts onder). Tafereel 1 is het huwelijk van Anna en Joachim, in 2 weigert de hogepriester hun offer, omdat hun huwelijk kinderloos is. De verklaring daarvoor is opmerkelijk hebben: geen kinderen hebben was bij de joden een oneer, het betekende dat de echtelieden niet wilden meewerken aan de komst van de Messias. Ongewild kinderloos zijn bestond nog niet. Tafereel 3 neemt het meest plaats in: dat is de geboorte van Maria. Anna is al bevallen en ligt in het kraambed te rusten, achter het bed staan twee vrouwen, en boven hen vliegen drie engeltjes. Joachim zit in een stoel met hoge rug, en op de voorgrond heeft de middelste vrouw een baby vast: de Heilige Maagd. Vlak daaronder (4) wordt de bijzondere boreling verzorgd. Tafereel 5 toont de ontmoeting van Anna en Joachim na haar verblijf in de woestijn: waarom en hoelang ze daar verbleven heeft weet ik niet. Het laatste tafereel toont de opdracht van Maria in de tempel.

In feite worden er in dit retabel bijna twee verhalen verteld: Anna's leven tot en met de jeugd van Maria, en geboorte en opdracht van Maria. Benieuwde gelovigen hadden heel wat te bekijken, en de beeldhouwer(s) heel wat figuurtjes
te creëren. Die mensen moesten hun metier echt goed beheersen, kunstnijverheid van de hoogste plank is dit. En zeer stichtend voor mensen die niet konden lezen, maar de verhalen zeker wel herkenden. Het is zonder meer een zeer mooi retabel, als je't  mij vraagt.

Retabel van de H. Anna met troonhemel, Antwerpen, ca. 1530-1540

Het Sint-Leonardusretabel wordt in de gids 'een van de belangrijkste kunststukken uit de kerk' genoemd, en 'een der mooiste werken van de laatgotische beeldsnijkunst'. In het midden van het retabel zit de Heilige Leonardus, wat nogal normaal is, zou je denken, maar waar oorspronkelijk een calvariegroep stond. De Leonardus die nu centraal staat (hij zit op een troon) is een eikenhouten beeld uit ca. 1300, en heeft een hoogte van 115 cm. Links en rechts worden scenes uit Leonardus' leven getoond: uiterst links wordt Leonardus gedoopt door Remigius, de bisschop van Reims.

Retabel van het leven van de Heilige Leonardus van Noblac (1478, Brussel)

In de Onze-Lieve-Vrouwkapel vind je nog een retabel met heel wat verhalen. In feite gaat het over leven en passie van Christus, maar in het midden van het retabel, waar de calvariegroep hoort te staan, zit Maria met het Goddelijke Kind: een Sedes Sapientiae is dit. De altaarkast komt uit ca. 1520, maar het beeld van Maria is bijna 250 jaar ouder. Zij zit ten troon, een verslagen draak onder haar voeten, en het Jezuskind op haar linkerknie streelt de kin van zijn moeder. De gids zegt erover: 'Het is een gotische voorstelling van de Byzantijnse 'eleousa' de medelijdende'. Een zeer sereen en beminnelijk beeld vind ik het. En dan weer de verhalen uit Bijbel: boven Maria zie je in miniatuur 'de vlucht naar Egypte', onder haar voeten de graflegging. Links boven van haar de opdracht van Christus in de tempel, daaronder Jezus die zijn kruis naar Golgotha sleept. Rechts naast haar de jonge Christus die in de tempel onderwijst, daaronder de kruisafneming. Alweer en aantal belangrijke geloofspunten in kunstige taferelen gevat: die beeldensnijders hadden zowel stijl als smaak als kunde. Hun namen zijn verloren gegaan - ze moeten ook behoorlijk talrijk geweest zijn - maar wat ze aan moois geschapen hebben, is nog altijd te bewonderen. Tenminste, ik vind die dingen mooi, en mij interesseren ze.

Onze-Lieve-Vrouwkapel: Passieretabel (Antwerpen, eind 15de eeuw) met centraal Sedes Sapientiae (ca. 1250)

Er zijn in deze kerk nog retabels te fotograferen en te beschrijven, maar laten we met deze drie volstaan. Er is nog allerlei anders dat de middeleeuwse godsvrucht kunst deed scheppen, en dat verdient mijn aandacht ook!