Openbaring in de Sint-Katharinakerk van Hoogstraten (I)

Hoogstraten ligt me na aan het hart: in mijn kindertijd en jeugd ben ik er veel geweest want Nonkel Rik woonde daar, en we gingen er vaak naar toe: spelen met neven en nicht. Vriend Vic woont is Beerse, maar is van Hoogstraten en die heeft zijn dorp ('een stadje met smaak' noemt het zich tegenwoordig bescheiden) nooit losgelaten, en met zijn tweeën gaan we meer dan eens bekijken wat het stadje aan moois en interessants te bieden heeft.

Afgelopen week had Vic 'kerkwacht', dat wil zeggen drie uur in de kathedraal van de Kempen zorgen dat er een beetje orde en regelmaat in de kerk heerst, eventueel inlichtingen verschaffen en het aantal bezoekers turven, en dat zijn er toch nogal wat op doordeweekse dagen. Ik mee: kan ik eens op mijn gemakje en grondig het interieur van de kerk bekijken.

Waar ik eigenlijk geen weet van had, is van het koorgestoelte in het hoogkoor. Er staat eerst al een klein koorgestoelte in de noorderzijbeuk: dat komt nog uit de vroegere kerk, is 15de-eeuws en heeft  merkwaardigerwijs de beeldenstorm en andere latere calamiteiten overleefd. Maar het 'pièce de résistance' is ongetwijfeld het koorgestoelte in het hoofdkoor: als je dat nog nooit gezien had, een openbaring in de kerk! Het is er ook de plaats voor, denk ik dan. In de brochure 'De Sint-Katharinakerk van Hoogstraten' wordt het 'een laatgotisch beeldhouwkundig meesterwerk' genoemd, en dat is het ook, vind ik. Het is in de jaren 1532-1548 gemaakt door ene Albrecht Gelmers: over deze kunstenaar is weinig bekend, alleen zijn naam staat vermeld in oude kerkrekeningen. Volgens een andere brochure ('De koorbanken van de Sint-Catharinakerk in Hoogstraten') 'was hij nog tijdgenoot en een van de voorlopers van de grote meester-schilder van het Vlaamse volksleven, Pieter Breughel de Oudere'. Nu is een glasraam in de noorderkruisbeuk van de kerk ('Het Laatste Avondmaal' uit 1535, de tijd dat Gelmers met zijn koorbanken bezig was) ontworpen door Pieter Coecke van Aalst, en die man is dan weer de leermeester van Breughel de Oude. Dan wil ik natuurlijk weten of Gelmers niet meer was dan een voorloper, en of hij de schilder via Coecke onrechtstreeks beïnvloed heeft. Het lijkt me mogelijk, maar of dat werkelijk zo is, kan ik van hieruit natuurlijk niet uitmaken. Een bekwame kunsthistoricus zou dat eens kunnen onderzoeken, hoewel dat erg problematisch is, wetende dat over Gelmers zo goed als niets bekend is. Toch: Hoogstraten zou hier eens werk van kunnen makenwie weet...

Nu zijn die beeldhouwwerkjes echt de moeite waard, zeker de zogenaamde 'misericordes', de steuntjes of 'zitterkes' waarop de kanunniken of monniken konden rusten tijdens hun aanwezigheden op lange koorgebeden: ook voor die mensen was het vlees zwak. Die misericordes zitten dus onderaan een opklapbaar zitbankje. Een aantal van die zitterkes zijn echt religieus van aard en onderwerp, een nog groter aantal tonen scènes uit het volksleven van die tijd, die je ook vaak terugvindt op 'De spreekwoorden' van Breughel. Je kunt de uitbeelding zien van 'Als het bier is in de man/ Is de wijsheid in de kan': een man rijdt op een varken naar nog twee tonnen. Breugheliaanser  is moeilijk.

'Als het bier is in de man, ...'

'Rozen voor de varkens', nu 'parels voor de zwijnen': verloren, verspilde moeite

Breughel waarschuwde zijn tijdgenoten met volgend vers onder een soortgelijke afbeelding: 'Die lust heeft te doen verloren wercken, die stroyt die rosen voor die vercken'.

'Gevecht om de broek': huwelijksproblemen

Die misericordes illustreren het laatmiddeleeuwse volksleven, waarop de kanunniken net niet mochten steunen: homeopathische pedagogie is dat in feite.

Wat ik ook zeer interessant zou vinden is uitzoeken hoeveel onderwerpen van Gelmers in 'De Spreekwoorden' van Breughel voorkomen, hoe ver de verwantschap tussen de twee dus gaat. Anderzijds is het natuurlijk ook zo dat die onderwerpen en spreekwoorden en zegswijzen toentertijd gemeengoed waren: iedereen zal die gekend en gebruikt hebben. Maar ze in het hoogkoor van een eerbiedwaardige kerk terugvinden, is op zijn minst opmerkelijk. Er mag al eens gelachen worden, moeten de katholieken van die tijden gedacht hebben. Ongelijk kan ik ze niet geven.