Bij de tentoonstelling 'Zot van Dimpna' in de Sint-Dimpnakerk in Geel hoort ook 'Dimpna verbeeldt' in het Gasthuismuseum. Bij het altaarstuk van Goossen van der Weyden ontbrak het de moord op Dimpna, eigenlijk de meest essentiële gebeurtenis in haar verhaal, want daardoor blijft zij maagd en wordt ze 'martelaresse', en kan haar verering beginnen. In 'Dympna verbeeldt' zie je bijna niets anders de haar terechtstelling in allerlei afbeeldingen. Het is niet 'Dimpna verbeeld' maar 'verbeeldt': zij wordt niet alleen afgebeeld, maar zet zelf kunstenaars aan haar te verbeelden: vandaar ott in de derde persoon enkelvoud.
Dat ontbrekende stuk is sinds de Franse Revolutie spoorloos: het is allicht vernietigd. Maar er bestaat een kopie van, uit 1742, geschilderd door C. Vermeiren, of Vandermeiren. Die heeft ook een portret van abt Josef Peter van der Achter gemaakt, dezelfde die het altaarstuk liet ontmantelen. De schilder had dus een band met de abdij, en met het altaarstuk. Dus maakt hij een kopie, mogelijk in opdracht van de abt. Links staat de vader van Dimpna, de koning van Ierland, met zijn zwaard in de rechterhand, klaar om fataal uit te halen. Hij draagt dezelfde hermelijnen kapmantel als op het werk van Goossen. Zijn kroon is wel minder in detail uitgewerkt, maar zijn lange mantel is dezelfde als die bij van der Weyden. Centraal staat Dimpna met duidelijk dezelfde gelaatstrekken, en haar kleed heeft ook dezelfde kleur als dat van 250 jaar vroeger. Rechts steekt een gehelmde soldaat met een lans Gerebernus door het hart. Afwijkend zijn de putti boven Dimpna: ik zou ze eerder engeltjes dan putti noemen, want ze hebben vleugeltjes en de meest rechtse van de vier houdt een laurierkrans boven het hoofd van de martelares, haar op die manier tot heilige bevorderend voor ze terechtgesteld is. 'Santa molto subito' heet dat in dit geval!
C. Vandermeiren, Marteldood van Sint-Dimpna en Sint-Gerebernus, 1742 - schilderij op doek in houten kader
Interessant vind ik een wiegendruk of incunabel uit 1496: wiegendrukken zijn boeken of geschriften, in dit geval een houtsnede, die gedrukt zijn voor het jaar 1500. In de 15de eeuw neemt de verering van Dimpna een hoge vlucht: het is dan ook niet verwonderlijk dat zij ook in drukwerken tevoorschijn komt. Deze Dimpna is een kopie: Het origineel wordt bewaard in de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag. Haar typische attributen zijn er allemaal op te vinden: het zwaard waardoor zij de dood gevonden heeft, de duivel die zij aan een ketting gevangen houdt en die ze overwonnen heeft, en met haar linkerhand houdt zij een boek tegen haar zijde gedrukt, en dat boek is natuurlijk de bijbel. Kroon en aureool maken haar heilige status duidelijk.
Wiegendruk van Sint-Dimpna, 1496, kopie 20ste eeuw
Dan twee keer hetzelfde, in zwart-wit en gekleurd. De eerste is een gravure op papier van ene A. Collaert (1570-1618), naar een oorspronkelijk ontwerp van Maerten de Vos (1532-1603). Rechts spreekt haar vader Dimpna aan, Gerebernus probeert haar te beschermen, maar wordt zelf belaagd door een soldaat met getrokken zwaard. Rechts midden heeft de koning haar bij de haren vast, en haalt hij met zijn zwaard uit om haar te vermoorden. Iets daarboven zie je een kleine stoet van mensen die Sint-Dimpna naar de kerk met haar naam brengen. Een Latijns onderschrift luidt in vertaling: 'Dimpna, dochter van de Ierse koning. Weigerde incest toe te staan met haar vader. Dimpna vertrekt onder de hoede van Gerebernus naar het platteland. De volgeling strafte de gevondene met de dood van Gerebernus. De vader zelf hakte met het zwaard het hoofd van de maagd af.'
De ontdekking van Sint-Dimpna, A. Collaert, gravure, papier
Idem, L. Le Clerc, 1606, gravure, ingekleurd op papier
We zien een berglandschap: die kan onmogelijk in Geel of in de buurt daarvan zijn. Mogelijk is het een poging om het Heilig Land en de omgeving van de kruisiging te suggereren. Er staat best wat tekst op deze gravure: Dimpna richt tot de gekruisigde de Latijnse woorden die in het Nederlands betekenen: 'Mijn vader, Behoeder van mijn maagdelijkheid, Gij zijt de wet.'Achter haar staat haar vader weer op het punt haar te vermoorden. Rechts brengen engelen haar sarcofaag aan, waarop vertaald in het Nederlands te lezen staat: Sint-Dimpna, maagd en martelares'. Onder te tekening staat nog wat Latijn: 'Qui amat pater plus quam me, non est dignus', of 'wie meer van zijn vader houdt dan van mij, is mij niet waardig'. Nogal fundamentalistisch zouden we nu zeggen, maar indertijd was het allemaal stichtelijk bedoeld. Heel het verhaal ook legt de nadruk op twee tegengestelden: incest en maagdelijkheid. Dat incest veroordeeld werd als vuil en vuig ligt nogal voor de hand, maar daar tegenover staat dan maagdelijkheid, alsof vrouwen seksloze wezens zijn, of zouden moeten worden: de Mariacultus had duidelijk ook zijn invloed.
S. Dympnae V.M., Gravure, 17de eeuw
Zeker een van de mooiste prenten is 'Sint-Dimpna met bloemenmotief, van ene J. J. Emmerechts, rond 1760. Het gaat hier om een gravure op papier, met de hand ingekleurd. Weer een moord op Dimpna, met aan de linkerkant van de gravure Gerebernus die alweer een speer in zijn borst geplant krijgt. Links en rechts zie je twee hoornen des overvloeds waaruit allerlei bloemen ontspringen: als maagd wordt Dimpna geassocieerd met bloemen, vooral met de lelie, het symbool van de zuiverheid.
J. J. Emmerechts, Sint-Dimpna met bloemenmotief, 1760
Ten slotte: H. Maeget ende Martelaeresse, Brepols, 19de eeuw, ingekleurd op papier. Die prent vermeld ik alleen uit puur chauvinisme: ze komt van Brepols, dus uit Turnhout. Ze bevat een litanie of gebed tot Sint-Dimpna, dat echter nauwelijks te lezen is. Helemaal ongeschonden is het blad ook niet. Lithografie begon bij Brepols vanaf 1829: het zou dus kunnen dat deze prent uit de eerste helft van de 19de eeuw dateert, maar zeker weet ik dat niet.
Interessant aan deze tentoonstelling is dat vanaf de 14de eeuw Dimpna talloze kunstenaars heeft geïnspireerd; ongeveer steevast wordt haar martelaarschap uitgebeeld, want daar gaat het in de eerste plaats om. Ik veronderstel dat je van het onderwerp moet houden, het leven van Dimpna bedoel ik dan. Maar het is een heilige van net om het hoekje, en daarom vind ik het de moeite om daar eens naar te gaan kijken.
H. Maeget ende Martelaeresse, Brepols 19de eeuw
Ik behoor ook nog mijn bron bekend te maken. Die is het handzame gidsje dat je krijgt, en waar nogal wat informatie in staat. Het heet: 'Dimpna verbeeldt - Een greep uit het prentenkabinet van Gasthuismuseum Geel'.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten