toon blogt: Anselm Kiefer in Antwerpen (II)

Het is niet allemaal oorlog wat Anselm Kiefer schildert. Met een aantal werken die refereren aan de bijbel plaatst hij zich in een eeuwenoude traditie: ik denk aan 'Jacobsleiter', 'Am Anfang' en 'Der Furchtbare Halbmond'.

Volgens Genesis 28:12 zag Jacob in een droom een ladder die de aarde met de hemel verbond toen hij op de vlucht was voor zijn tweelingbroer Esau. Op die ladder zag hij engelen naar de aarde dalen en weer ten hemel klimmen: boven aan de ladder zag Jacob Jahweh die zijn nageslacht het land Kanaän beloofde (tenminste, dat leer ik van Wikipedia). Rembrandt heeft een 'Jacosladder' geschilderd, ene Michael Willmann in 1691, in recentere tijden Marc Chagall: het thema schijnt in de westerse schilderkunst niet onbekend te zijn. En je ziet de engelen dalen en stijgen op die ladder, een verbinding, een verbond makend tussen hemel en aarde. Niet zo bij Kiefer: geen engelen te bespeuren, in het midden splitst de ladder, de weelderige plantengroei van bij Willmann is verdwenen: dode takken en twijgen zie je achter de ladder, die bovendien op dorre, uitgedroogde en gebarsten grond staat, en helemaal tot in de hemel reikt ze ook niet. In de begeleidende uitleg lees ik dat de Jacobsladder 'binnen de Joodse traditie staat voor een spirituele klim die leidt tot een beter begrip van de relatie tussen God en de mens'. Dat lijkt me hier echt niet mogelijk: al die dorheid, de ladder die twee richtingen heeft, naar twee vergeefse doelen leidt. Kiefer zegt mij dat in de wereld van vandaag de relatie tussen God en mens onbestaande is, dat contact van de mens met God een irrealistische wens is, een illusie, meer niet.

Jacobsladder: nutteloos middel tot contact

Een ander schilderij dat 's mensen machteloze eenzaamheid uitbeeldt is 'Am Anfang'. De titel verwijst naar de eerste verzen van het boek Genesis: 'In den beginne schiep God de hemel en de aarde. De aarde nu was woest en ledig, en duisternis lag op de vloed, en de geest Gods zweefde over de wateren'. Aarde is er op dit schilderij niet al te veel: een klein strookje strand, dat is alles. Je ziet wel een zware, aanrollende, dreigende zee (dat is ook aarde, natuurlijk). De lucht boven die zee - de hemel dus - lijkt vol donderwolken en onweer te zitten. Tussen hemel en zee bevindt zich een neutrale strook: ze raken elkaar niet. Waar of hoe Gods geest over de wateren zweeft? Hij blijft afwezig in deze woestijn van zee en dreigende storm. Toch zoekt de mens in zijn wanhoop contact te leggen met die God: een ladder reikt in dit geval tot in de hemel. Tussen de sporten is een rol gevlochten, en rol die vol staat met foto's van torens, van hoge gebouwen die soms zeer wankel lijken. Een andere manier is het om het verhaal van de 'Toren van Babel', het failliet van de hubris, uit te beelden: het is weer mislukt. En wat meer is: die fotorol glijdt langzamerhand naar beneden. Op de grond ligt de rest van de rol letterlijk uitgezakt en in de war, terug op aarde. De boodschap is duidelijk, en consistent met die van de 'Jacobsladder'.

Am Anfang

Voor mij is het indrukwekkendste werk van de tentoonstelling 'Der Fruchtbare Halbmond', 'De vruchtbare halve maan'. Zo wordt ook het gebied genoemd waar zich de bakermat van de westerse beschaving bevond, het Tweestromenland tussen Tigris en Eufraat. Het is ook in dat gebied dat de bijbelse Toren van Babel te situeren is. Je moet al ziende blind zijn om bij die werk niet aan Breughels versie te denken, zijn uitbeelding van de menselijk hubris.Kiefer plaatst zich zo weer netjes in de westerse traditie, zij het dan dat zijn manier van schilderij heel anders is, en dat hij het verhaal weer andere accenten geeft. Bij Breughel wordt er over de bouw van de toren gepraat, steenhouwers zijn druk in de weer, schepen voeren materiaal aan, de bedrijvigheid is zich van haar illusoire onderneming nog niet bewust. Niet zo bij Kiefer: geen mensen te zien, geen bedrijvigheid, de toren is afgebrokkeld, niet volledig ingezakt dat niet, maar van een project dat met suces bekroond is, kun je toch moeilijk spreken: je ziet het troosteloze resultaat van bovenmenselijke inspanningen. De tekst over dit schilderij zegt dan: 'Kiefer beschouwt de ruïne niet als het einde, maar als een nieuw begin. Kiefer wil bouwen aan eenheid in verscheidenheid'. Het ligt allicht aan mij, maar dat zie ik niet. Toch is volgens mij dit werk het 'pièce de résistance' van de tentoonstelling. Ik word er alweer niet vrolijk van, maar ik werd naar dit werk toegezogen, ik wilde er per se een stiekeme foto van.Kiefer is kennelijk geen optimist, maar hij geeft oude verhalen een nieuwe inhoud, de inhoud van deze, zijn tijd, en hij doet dat met een zeer overtuigend métier. Moet je gezien hebben, vind ik dan.