zondag 23 augustus 2015

Berlijn, 'Topographie des Terrors'

Niet ver van de Potsdamer Platz en vlak bij de Martin-Gropius-Bau ligt het documentatiecentrum 'Topographie des Terrors', op het terrein waar van 1933 tot 1945 de centrale diensten van de nationaalsocialistische 'Verfolgungs- und Terrorapparate' gehuisvest waren. Dat waren dan het 'Geheime Staatspolizeiamt', de 'SS-Führung', en tijdens de Tweede Wereldoorlog het 'Reichssicherheitshauptamt'. Een hele mondvol is dat, maar de nazi's hebben bombastisch taalgebruik nooit echt geschuwd. Het was met andere woorden het zenuwknooppunt van waaruit alle gruwel en wreedheid gepland werd en over de wereld uitgestort.Na '45 zijn die gebouwen afgebroken. in 1987 - viering van 750 jaar Berlijn - ontstond de tentoonstelling 'Topographie des Terrors' en het documentatiecentrum werd in 2010 geopend. Een zeer beladen plek mag men wel zeggen.

Voor het centrum, naast een stuk 'muur', en op de blootgelegde fundering van de verdwenen nazi-administratie, loopt de tentoonstelling 'Berlin 1933-1945 - Zwischen Propaganda und Terror': talrijke foto's en teksten laten de essentie zien van wat een totalitaire staat - in dit geval natuurlijk 'das dritte Reich' - kenmerkt. Mijn  dochter valt van het ene moment van onbegrip in het volgende ogenblik van ongeloof en ontzetting. En het moet ook worden gezegd: als je alles aandachtig bekijkt en leest, heb je heel wat onvoorstelbaar leed en megalomaan machtsmisbruik verhapstukt, je moet er toch echt wel van bekomen.


Ondanks de hitte: veel belangstelling

De Weimarrepubliek (1919-1933) was echt niet de gemakkelijkste tijd voor Duitsland: er was veel werkloosheid, de krach van 1929, het opkomende nazisme. In 1930 maakte John Heartfield de fotomontage 'Das tote Parlament: door Artikel 48 van de grondwet van de Weimarrepubliek kon de president tijdelijk essentiële basisrechten opheffen en zonder instemming van het parlement noodwetten uitvaardigen. Dat parlement was dus de facto uitgeschakeld. Erg democratisch kun je deze toestand bezwaarlijk noemen.


Das Tote Parlament, fotomontage, 1930

Meteen na de benoeming van Hitler tot rijkskanselier grepen de nazi's de macht: ze vernielden de democratie en de rechtsstaat, zonder de grondwet van de Weimarrepubliek formeel af te schaffen. Basisrechten waren onbestaande - de nazi's gingen veel veder dan artikel 48 - toenemende terreur, willekeurige aanhouding, mishandeling en moord waren schering en inslag. Het 'Geheime Staatspolizeiamt' (april 1933), de 'Gestapo', coördineerde vanaf dan terreur en vervolging. Vrijheid van vergadering en meningsuiting werden afgeschaft, het parlement werd monddood gemaakt, de eenpartijstaat opgericht . Massamanifestaties zoals militaire of paramilitaire optochten, hier aan de Brandenburger Tor, illustreerden de greep op de macht van het nieuwe regime. Enthousiaste toeschouwers/aanhangers laten zich overigens niet onbetuigd.


Vestiging van de dictatuur van de Führer

Je moet als dictator die zich opwerpt als 'endgültige' reddder van het vaderland het volk natuurlijk ook wel meekrijgen: je kunt het aan je verplichten door het een 'Volkswagen' te geven, 'Autobahnen' te laten aanleggen, maar je moet het ook constant en onophoudelijk als het moet, kunnen bereiken en je ideologie inlepelen, het brainstormen. Je 'schenkt' de mensen een radio, je maakt van de moderne communicatiemiddelen gebruik om je macht zeer indringend te maken. Heel Duitsland kan naar de Führer luisteren 'mit dem Volksempfänger', met een goedkope, maar betrouwbare radio. En verder heet dat 'Rundfunkempfang ist Gemeinschafsterleben des ganzen Volkes': de radio zorgt voor het beleven van de gemeenschap van heel het volk. Iedereen hoort hetzelfde, voelt hetzelfde, denkt hetzelfde, reageert op dezelfde manier. De greep van de Führer is totaal, of hij wil dat met alle middelen bereiken.


Ganz Deutschland hört den Führer

Zeer choquerend vonden Maartje en ikzelf 'Het gebed tot de Führer', waarin 'das Kind spricht', en belooft Hitler lief te hebben zoals zijn ouders, Hem gehoorzaam te zijn zoals aan zijn ouders, als het groot is Hem te helpen zoals zijn ouders, zodat Hij zich over zijn kind kan verheugen zoals vader en moeder. Dat is de ziel van het kind zonder meer stelen, zelfs 'vergewaltigen', dat betekent dus verkrachten. Het gebed stond al in 1936 in een schoolboekje voor het eerste leerjaar! De tekst is een soort van nazi-versie van het Onzevader: Joseph Goebbels (de mankepoot, zoals mijn vader altijd zei) en zijn 'Reichsministerium für Volksaufklärung und Propaganda' hebben vanaf het allereerste begin grondig en uitstekend werk gepresteerd, als ik dat zo mag zeggen.


'Mein Führer': gebed tot Adolf Hitler, 1936

Waar ik nooit van gehoord had, was van het plan om van Berlijn de 'wereldhoofdstad Germania' te maken. Als je niet goed zou weten wat megalomanie betekent, wel, dan heb je hier een voorbeeld dat alle verdere uitleg overbodig maakt. Op de foto van de maquette (van Albert Speer) zie je onderaan het 'Südbahnhof', een lange, brede laan met in het midden de triomfboog, en achteraan de 'Grosse Halle'. En die zou onvoorstelbaar immens en enorm worden. Er is metterdaad aan de bouw van 'Germania' begonnen, maar in 1943 werd die gestaakt: de oorlog had inmiddels een en ander onmogelijk gemaakt.

Terzijde: in mijn gids over Berlijn staat een foto die de verhoudingen laat zien tussen de Grote Hal, de Reichstag en de Brandenburger Tor: die twee laatste gebouwen, ook geen nederige stulpjes, verzinken in het niet naast het eerste!


Albert Speers maquette van 'Germania'

Een gemeenschappelijke binnenlandse vijand creëren is ook altijd een probaat middel om het eigen volk te mobiliseren; in dit geval spraken de nazi's over een wereldsamenzwering van de joden. Wat daaruit gevolgd is, is genoegzaam bekend. Maar in 1941 was het kennelijk nog nodig en nuttig een proagandabrochure te verspreiden om het volk aan zijn plicht te herinneren: ze mochten na de invoering van het verplichte dragen van de jodenster geen contact meer hebben met joden, maar talrijke Berlijners volgden dat bevel kennelijk niet op. Tenminste, dat is het commentaar bij deze foto.


Aansporing om joden te verklikken

Helemaal aan het einde van de tentoonstelling hangt een foto van de volksopstand die geleid heeft tot de val van de muur en het einde van de DDR: 'Wir sind das Volk 1989/1990' wordt de wereld duidelijk gemaakt. Merkwaardig toch hoe in de DDR de ene totalitaire staat door de andere werd afgelost. De nieuwe leiders hadden de enige echte waarheid, en het Westen, daar zaten de fascisten.


DDR-burgers luiden het einde van hun land in.


Nog een voorbeeld van propaganda: een postzegel uit 1986, uitgebracht door de DDR ter gelegenheid van het 25-jarige bestaan van de muur: die wordt 'antifaschistischer Schutzwall' genoemd. Je ziet een dankbare jonge vrouw rozen brengen naar drie soldaten die  zich al 25 jaar en meer onverdroten van hun plicht kwijten. Drie jaar later sprong de illusie van deze rode ballon.
Dat alles in het oosten van Duitsland nu rozengeur en maneschijn is, zal ook wel niet. Maar dat er een totalitair regime verdwenen is, kunnen we zonder meer stellen.

'Berlin 1933-1945' is een zeer indringende tentoonstelling: als je daar anderhalf uur informatie tot je genomen hebt, is het vaatje vol, tenminste dat van mij. Maar met enige moeite heb je toch een typerend beeld van de totalitaire staat geassimileerd. Als je al uit je lood geslagen bent door deze beelden en teksten: je moet je eens proberen in te denken wat het leven voor de burgers van de arbeiders- en boerenstaat moet geweest zijn. Je durft er niet aan te denken, je kunt het je niet voorstellen.

Nog een terzijtje: in onze laatste ochtend Berlijn zie ik dat Maartje een bijzondere herdenkingsmunt van twee euro heeft: voor de Brandenburger Tor wordt een menigte mensen gesuggereerd, '25 Deutste Einheit 2015' worden gevierd en driemaal is het zinnetje 'Wir sind ein Volk' te lezen. Dat is natuurlijk de boodschap die de verenigde Duitsers scanderen. De munt lijkt mij in ieder geval een beter geslaagd initiatief dan de postzegel waarvan vroeger in deze tekst sprake was. Veel positiever ook. Ik heb hem ondertussen aan mijn verzameling toegevoegd.


Geen opmerkingen: