Antwerpen Barok 2018 - Rubenshuis - Rubens zelf

Natuurlijk hoort ook het Rubenshuis bij Antwerpen Barok 2018: een aantal topwerken van hem en nieuwe schilderijen van anderen zijn er te bewonderen. Ten eerste hangt er een van de vier zelfportretten van de meester: het is pas gerestaureerd en in zijn oude originele glorie hersteld. Schitterend is het. Rubens laat zich niet zien als schilder, maar als man van de wereld, als iemand die het gemaakt heeft. Keurig in het zwart gekleed is hij, zoals de betere stand dat in die tijden deed, een prachtige hoed, die het portret nog meer grandezza geeft, draagt hij, en hij kijkt de toeschouwer zelfbewust aan, zo van 'dit ben ik'.

Rubens, Zelfportret

Zijn 'Adam en Eva' komt uit de periode 1598 - 1600, het jaar dat hij naar Italië vertrok: het is met andere woorden een Rubens uit de vroege periode. Je kunt niet zeggen dat het werk middeleeuws aandoet, daarvoor zitten de eerste twee mensen te goed in het vlees, maar een statisch beeld is het alleszins. Ze voeren een gesprek, waarbij Adam meer toenadering lijkt te zoeken, terwijl Eva zedig haar blik naar de grond richt: haar tactiek om hem meer aan te vuren? 'Vrouwen list es menichfout' schreef een middeleeuwer al in 'Karel ende Elegast'. Van de slang en appel is nog geen sprake: dramatiek blijft afwezig, dit is een idyllisch schilderij van het eerste mensenpaar, met op de achtergrond een paradijselijke vijver. Zo zag de menselijke wereld eruit voor de zondeval.

Adam en Eva

Nog in het atelier hangt Rubens' 'Marteldood van de Heilige Andreas', een echt wel groot altaarstuk uit 1639, een jaar voor de dood van zijn maker. Dit is dus een late Rubens, een heel late, zeg maar. Het is overigens de eerste keer sinds 1639 dat het weer in Antwerpen is: het hoort thuis in Madrid. Als je dat vergelijkt met de 'Adam en Eva' van veertig jaar eerder, dan zie je een totaal andere schilderkunst. Natuurlijk is het schuchtere gesprek van de eerste verliefden wat onderwerp betreft niet te vergelijken met een marteldood, maar waar 'Adam en Eva' een braaf doek is, zie je er nu een dat totaal doordrongen is van de contrareformatie, waaraan de barok zich bij ons ten volle dienstbaar heeft gesteld. Het andreaskruis leent zich uitstekend tot het gebruik van twee diagonalen over heel het werk, en zorgt ervoor dat Sint Andreas alle aandacht en alle licht krijgt, terwijl de rest van het doek donkerder is. Rechtsboven zijn twee engeltjes getuige van de kruisiging - ook in het hemelse licht -, een man te paard onder hen wijst naar Andreas met een air van 'zie nu hoe ver je komt met je geloof', vier mannen zijn nog bezig hem stevig op zijn kruis te binden, de vrouw onder Andreas smeekt de ruiter niet met de terechtstelling door te gaan, en links staat een andere vrouw te treuren: alles is beweging en drama, waar het gebruik van de kleuren ook nog toe bijdraagt. Ik kende dit werk niet, maar laten we maar zeggen dat het een meesterwerk is, contrareformatie par excellence.

De marteldood van de Heilige Andreas

Alleen al het 'Zelfportret' en deze 'Marteldood' maken een bezoek aan het Rubenshuis dit jaar de moeite waard, maar er is veel meer interessants.