vrijdag 6 mei 2011

Hoogstraten: Het Laatste Avondmaal

Een mei 2011: erfgoeddag in het teken van 'armoede', wat nog zo'n slechte combinatie niet is. Ook de Sint-Katharinakerk van Hoogstraten doet mee, met 'symbolen van armoe en naastenliefde' in die kerk.  Echt veel vind ik echter niet: enkele uitdrukkingen op de zittertjes of misericordes in het grote gestoelte, en een wandtapijt met 'De Zeven Werken van Barmhartigheid', beelden van Franciscus van Assisi en Clara in de doopkapel: vrijwillige armoede heet dat. Maar de kerk puilt niet uit van getuigenissen van schaarste en schamelheid. En dat is ook amper te verwachten.

De Sint-Katharinakerk is in feite de grafkerk van de eerste graaf en gravin van Hoogstraten, Antoon de Lalaing en zijn vrouw Elisabeth van Culemborg: de titel wordt hen verleend door Keizer Karel, die zij van dichtbij kenden en dienden. Zij waren de minsten niet, de graaf en de gravin, getuige hun praalgraven waarmee zij tijd en eeuwigheid trachtten te overleven. En ander bewijs van hun belang, en van rijkdom, is het glas-in-loodraam in de noorderkruisbeuk: het is door de Staten van Holland (van Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden was toen nog lang geen sprake) in 1535 geschonken aan het grafelijke paar. En het is ontworpen door een vooraanstaande kunstenaar uit die tijd: Pieter Coecke van Aalst, de leermeester van Pieter Breughel de Oude zelve. De Staten bespaarden in het geheel niet op kosten, moeite en kwaliteit.

Het Laatste Avondmaal: geschenk van de Staten van Holland

Het is wel  het mooiste en meest authentieke glasraam in de Kempen dat ik ken. Centraal staat het 'Laatste Avondmaal', boven in het timpaan zijn allerlei objecten uit het lijdensverhaal van Christus afgebeeld (hoewel die moeilijk te zien zijn, laat staan te herkennen). Wat de kleuren betreft: zelfs 'bleu de Chartres' is erin gebruikt, volgens de gids over de kerk 'een soort van lichtblauw dat u de indruk moet geven dat u recht naar de hemel kijkt'. Overigens komt het originele 'bleu de Chartres' al uit de 12de-13de eeuw, en is het nergens geëvenaard. Onderaan zie je de laatste acht graven van Holland: Maximiliaan van Oostenrijk, Filips de Schone en Keizer Karel zijn de laatste drie. De overgang van de Bourgondische tijd naar de Habsburgse is dat. De Staten van Holland wilden evenmin dat zij en hun gift vergeten zouden worden: onder elke graaf staat zijn naam, en onder het raam de Franse tekst: 'Cette vitre a par les états du pays et comté de Hollande esté donnée et mise en l'honneur de très noble et puissants messire Antoine de Lalaing, premier Conte de Hoochstraeten, Chevalier de L'Ordre de la Toison d'Or, Lieutenant-Général et Gouverneur de Hollande, et en l'honneur de noble dame Elizabeth de Culembourg, son épouse. L'an de grace mille cinq cent trente cinq'. In 't Frans, want het gaat om de hoge adel; Willem de Zwijger zweeg overigens vooral in dezelfde taal.

Het rijtje graven, en uitleg bij de schenking

Maar het belangrijkste onderdeel van het raam is natuurlijk 'Het Laatste Avondmaal'. Het beroemdste werk met dit onderwerp is allicht dat van Leonardo da Vinci: het is een fresco uit 1495-1497, te zien in  de kerk van Santa Maria delle Grazie in Milaan. Leonardo plaatst al zijn personages aan een kant van de tafel, en, wat voor die tijd nooit gezien was, Judas maakt gewoon deel uit van het gezelschap: hij wordt niet geïsoleerd, zoals men gewoonlijk deed voor Leonardo. Ter zijde: wie een mooie en getrouwe kopie van dit werk, maar dan op linnen, wil zien: ga naar de abdij van Tongerlo. De replica die daar hangt komt uit 1506, is van de hand van een leerling van Leonardo, die zelf het hoofd van Christus en Johannes geschilderd zou hebben. Een voorbeeld van evenwichtige renaissancestijl is het, hoewel het er aan tafel behoorlijk levendig aan toegaat:  Jezus heeft dan ook net gezegd dat een van de twaalf hem zal verraden.

In het ontwerp van Coecke zitten de apostelen aan beide zijden van de tafel, zeven links van Christus, vijf rechts. Naast Jezus zit zijn lievelingsleerling Johannes, die altijd als een jonge man wordt afgebeeld. Naast hem dan weer zien we Judas: hij zit gewoon mee aan, maar is te herkennen aan de donkere kap die hij op heeft, hij is baardloos, en wijst duidelijk naar zichzelf, zo van: 'Ik ben hier de man, je zult nog wel eens wat zien.' Christus zegent op dat moment een hostie, waarbij hij zegt: 'Dit is mijn lichaam, dat voor u gegeven wordt; doet dit tot mijn gedachtenis' (Lucas 22:19). Een zeer belangrijk moment in het christendom is dat: hier wordt het avondmaal, de mis ingesteld. Maar heel erg letten de apostelen niet op: de mannen tegenover Johannes en Judas zijn druk met elkaar in gesprek, alleen Judas' buurman schijn reikhalzend toe te kijken: wat gebeurt daar, wil die weten.



Christus zegent een hostie, de apostelen hebben hun eigen besognes


De meesten onverschillig voor de dankzegging

Aan  Christus' linkerzijde is de desinteresse zo mogelijk nog groter: de man naast hem (Petrus?) kijkt wel eerder gespannen en benieuwd toe, maar diens buurman heeft kennelijk een beetje zwaar getafeld. Tegenover Petrus zit een apostel zich af te vragen wat er zich vlak voor zijn voeten afspeelt, zijn buur slurpt een schaal wijn leeg, maar hij hoeft zich geen zorgen te maken: aan het hoofd van de tafel zit een kale apostel met allicht een kruik wijn in zijn hand, bijschenken is altijd mogelijk. Zo krijg je ten slotte een tafereel dat wel een van de essentiële punten van het katholicisme weergeeft, met een ernstige Christus, Johannes en Petrus, maar met een aantal mannen die met hun eigen zaken bezig zijn, en bij wie de ernst en de aandacht niet echt op de eerste plaats komen. Typisch katholiek? Ernstig wel, maar niet altijd overal even zwaar aan tillen, er mag best eens gelachen worden, en wijn gedronken. Nogal wat apostelen herinneren zich kennelijk levendig de bruiloft van Kanaän. De stemming is hier als het ware nog opperbest: de dramatische aankondiging van het verraad door Judas volgt net iets later.

Dat alles maakt dat dit glas-in-loodraam een zeer levendig 'Laatste Avondmaal' laat zien, vol allerlei actie, vol beweging en met heel wat relativerende humor: heel streng in de leer is het zeker niet. Het interieur waarin alles zich afspeelt is ook niet dadelijk sober: de goede dingen des levens zijn in overvloed aanwezig, de meubilering is zonder meer rijk, echt bij de renaissancetijd waarin het raam gemaakt is. En liefde voor het detail had de glazenier evenzeer: door de ramen van de zaal kun je op de achtergrond heel goed het stadsgezicht zien. Met een cliché zou je het raam 'bourgondisch' kunnen noemen.

Leonardo's schilderij raakt de dramatiek van het gebeuren in zijn kern: inhoudelijk is het dan ook veel meer geladen.


Leonardo da Vinci: Het laatste Avondmaal - ontzetting na de aankondiging van het verraad

Maar dat neemt niet weg dat het raam van de Staten van Holland een prachtig voorbeeld is van een renaissancekunstwerk, iets om te koesteren, zomaar in Hoogstraten, 'het stadje met smaak'. Daarmee worden dus duidelijk niet alleen aardbeien bedoeld.

Voor wie het wil gaan bekijken: neem een verrekijker mee, dan kun je alles tot in de details zien. Het loont dubbel en dik de moeite.

Nog over Judas

Laatst stond ik met een goede vriendin het avondmaal nog eens te bekijken: zij vroeg waar Judas zat. Ik moest toch eventjes zoeken, maar hij is makkelijk te herkennen aan zijn gele kledij. Toen herinnerde ik me ook dat er met de kleur geel in de middeleeuwen iets aan de hand was. Na enig googelen vind je dan dat het profane geel de kleur van de haat en het verraad was: zijn hemd maakt Judas niet alleen opvallend zonder meer, de uitzondering in het gezelschap, het bestempelt hem meteen duidelijk als de verrader. Bovendien heeft de kunstenaar hem een echt boeventronie gegeven: hij is het kwaad, je kunt je niet vergissen.


Judas, de ultieme verrader

1 opmerking:

Jasper zei

knap scherpe foto's van de "vitre"!